Orlik grubodzioby

Występowanie

Zamieszkuje pas od północno-wschodniej i środkowej Europy do wschodniej Azji. Dość często zalatuje też do Europy Zachodniej, aż po Wielką Brytanię. To gatunek wędrujący sezonowo. Zimuje w południowej i południowo-wschodniej Azji, południowej i południowo-wschodniej Europie, na Bliskim Wschodzie i wyspowo w Afryce. Jego niska liczebność sprawia, że jest najmniej poznanym europejskim ptakiem drapieżnym.

W drugiej dekadzie XXI w. w Rosji występowało około 600–800 par rozmieszczonych w rozproszeniu. Na Białorusi występowało 120–160 par, na Ukrainie ok. 40, w Polsce do 15 par, a w Estonii do 10 par (w tym kraju nastąpił trzykrotny spadek wobec stanu z końca XX w.). Nieliczne pary występowały też w Niemczech, Finlandii i na Litwie. Między różnymi populacjami zauważalne są różnice genetyczne, choć nie są one głębokie.

W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy, głównie na wschodzie. Występuje tu granica jego zasięgu. Regularnie lęgnie się tylko w niedostępnych lasach bagiennych na Bagnach Biebrzańskich na Podlasiu, żerując na tamtejszych otwartych torfowiskach, w pozostałych regionach pojedyncze lęgi są mniej powtarzalne. Najczęściej spotyka się w czasie przelotów – wiosną w kwietniu i jesienią od września do listopada. Tylko wyjątkowo w Polsce spotyka się go zimą. Kiedyś był liczniejszym gatunkiem, a w 1959 roku widziano go nawet w Bieszczadach, było to najbardziej wysunięte na południe stanowisko. Orlikom z Doliny Biebrzy ornitolodzy doczepili nadajniki satelitarne PTT, co pozwoliło określić miejsce ich zimowania – w parku narodowym w Zambii. Obecnie jego krajową populację szacuje się na 15–20 par lęgowych. Populacja występująca w Polsce prawdopodobnie stosunkowo niedawno doświadczyła wąskiego gardła ewolucyjnego, czym się odróżnia od pozostałych populacji.

Cechy gatunku

Ptak o krępej sylwetce. Samica jest trochę większa od samca. Obie płci ubarwione jednakowo. Upierzenie jednolicie brązowe z matowym, szarym odcieniem (może wydawać się wręcz czarne), z wierzchu jednolite, od spodu pokrywy skrzydłowe są ciemniejsze niż lotki. Skrzydła długie i szerokie, tępo zakończone, w locie lotki palczasto rozłożone. Większość ptaków ma na spodzie skrzydeł jasną sierpowatą plamę, gdzie łączą się lotki pierwszorzędowe z pokrywami. Kuper pozostaje biały. Ogon jest krótki. Dziób ciemny, nogi żółte. U dorosłych orlików tęczówka jest ciemnobrązowa. O tym, że są to orły właściwe świadczy całkowicie upierzony skok, z nogawicą dużo węższą niż u orła przedniego. U bardzo ciemnych młodych ptaków zaznaczają się 2–3 jasne paski na czerniawych pokrywach skrzydeł, tworzące rząd kropkowanych plamek (tzw. perły). Z daleka ptaki mogą wyglądać na czarno opierzone. Spokrewniony jest blisko z orlikiem krzykliwym, do którego jest też bardzo podobny, choć nieco ciemniejszy, większy i masywniejszy. Sugerowanie się białymi plamami na kuprze nie jest pewne, bo nie zawsze występuje. U obu występują dwie formy: jasna i ciemna, ale nie zaznaczają się zbyt wyraźnie. Oba też podobnie szybują w powietrzu – mają lekko opuszczone „oklapnięte” skrzydła. Pewnie odróżnienie obu gatunków wymaga zatem doświadczenia i znajomości szczegółów upierzenia. W locie przypomina orła przedniego.

Wymiary średnie

Długość ciała

ok. 65 cm

Rozpiętość skrzydeł

160 cm

Masa

ok. 1200–1600 g

Biotop

Bagna w pobliżu podmokłych lasów liściastych i jeziora otoczone lasami. Zasiedla też duże łąki, łęgi, olsy i mokradła. Preferuje tereny równinne ze starymi drzewostanami, najlepiej ponad 60-letnimi. Wybiera głębsze partie kompleksów w których wzdłuż rozrzedzonych drzew może wznieść się na pagórki. Orliki prowadzą skryty tryb życia, zarówno grubodziobe, jak i krzykliwe. Tego pierwszego można jednak częściej spotkać na terenach podmokłych i nad zbiornikami wodnymi.

Toki

Toki mają miejsce wiosną. Orlik w czasie lotu godowego wznosi się bardzo wysoko, po czym zaczyna lotem nurkowym opadać w dół. Kolejny wzlot na dużą wysokość wykonuje szybowaniem na rozpostartych skrzydłach. Na lęgowisku przebywa od marca do października.

Gniazdo

W koronie drzewa liściastego, znacznie rzadziej iglastego, tuż przy pniu. Orlik buduje gniazdo z gałęzi, suchych korzeni i patyków, wyścieła je trawą, mchem, puchem i świeżymi zielonymi gałązkami brzozy, jemioły lub świerku. Ma kolisty kształt i średnicę 100 cm, a wysokość 0,9 m. Może znajdować się na 11–14 metrach wysokości, ale też zdarzają się lęgi na 4,5 metrach. Jedno miejsce lęgowe zajmowane jest przez parę sezonów. W przeciwieństwie do orlika krzykliwego orlik grubodzioby w czasie wyprowadzania lęgów może odganiać bieliki.

Jaja

Wyprowadza jeden lęg w roku, w maju. W zniesieniu, pod koniec kwietnia lub w maju, zazwyczaj 2 białe jaja, brunatno nakrapiane o wymiarach 68,2 x 54,2 mm.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 42–44 dni przez obydwoje rodziców, już od pierwszego jaja. 2 młode wykluwają się asynchronicznie pod koniec maja lub na początku czerwca w odstępach paru dni. Matka karmi głównie starsze pisklę, które agresywnie atakuje młodsze nie pozwalając mu na pobranie pokarmu, aż w końcu je pożera. Ostatecznie przeżywa tylko jedno młode. Okazuje się zatem, że drugi potomek pełni jedyne rolę rezerwową – przeżywa wtedy, gdy ze starszego jaja nie wylęgnie się pisklę. U orlika grubodziobego zachodzi zatem obligatoryjny kainizm. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 55 dniach. Młode orlika grubodziobego w porównaniu z orlikiem krzykliwym są gęsto cętkowane i mają biały kuper. Pełną samodzielność uzyskują po 60–65 dniach.

Pożywienie

Je padlinę, poluje też na średniej wielkości kręgowce – ssaki do wielkości zająca, ptaki do rozmiarów cietrzewia, gady i płazy. Uzupełnienie stanowią duże owady. Preferuje norniki, a z większych ssaków łasice i gronostaje. Wśród ptaków chwyta skowronki, potrzosy, krzyżówki, a na zimowisku może polować nawet na żurawie. Poluje często na większe ofiary niż pokrewny gatunek orlika. Niekiedy zjada ryby lub padlinę. Zdarza mu się plądrować gniazda niektórych gatunków ptaków.

Poluje na ziemi lub chwyta zdobycz w powietrzu w locie poszukiwawczym. Może też czatować. Żerowanie może zajmować od 0,5 do 7,5 godziny dziennie. Samce najchętniej wyruszają na łowy w godzinach południowych, od 10–14. Skuteczność łapania zwierzyny ocenia się na ok. 35%. Najczęściej łowiskami są łąki, które znajdują się w pobliżu lęgowisk.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd orlików grubodziobych obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.03 do 31.08) – w promieniu do 500 m od gniazda. Inne działania polegają na ograniczaniu zarastania jego żerowisk poprzez wypas lub wykaszanie łąk. Poza tym niekiedy ratuje się drugie pisklę w lęgu i sztucznie wychowuje. Status ten wynika ze skrajnie niewielkiej populacji i zmian środowiska, gdzie dochodzi do osuszania terenów podmokłych.