Błotniak zbożowy

Występowanie

Zamieszkuje niemal całą Europę i pas w północnej i środkowej Azji aż po Kamczatkę, Japonię i Pacyfik. Ptaki z populacji północnoeuropejskiej zimują w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie i w północnej Afryce. Błotniaki zbożowe z Europy zachodniej są osiadłe.

Populacja błotniaka zbożowego zamieszkująca Europę oceniana jest na 22 000–31 000 par. Najliczniej ptak ten zasiedla Rosję (15 000–20 000 par), Francję (2500–4000 par), Finlandię (2000–4000 par) i Szwecję (800–1100 par lęgowych).

W Polsce do niedawna skrajnie nieliczny ptak lęgowy (30–40 par). W bieżącym stuleciu (stan na rok 2015) nie potwierdzono żadnego przypadku gniazdowania. Stanowiska lęgowe często się zmieniają i pozostają w rozproszeniu. Większe zagęszczenie wykryto na dolnej Odrze, nad Biebrzą, Narwią oraz w południowej części Wielkopolski. Regularne lęgi odbywał w dolinie Warty (głównie na odcinku Uniejów – Santok) oraz w okolicach Szczecina. Niektóre pary wykorzystują ochronę wybranych terenów przed działalnością człowieka, np. w Biebrzańskim i Narwiańskim Parku Narodowym lub w rezerwacie „Beka” przy ujściu Redy, choć nie pełnią one istotnej funkcji w ogólnej populacji.

Przyloty od marca do pierwszej dekady maja, choć najliczniej w pierwszej połowie kwietnia. Niektóre ptaki już pod koniec lipca opuszczają tereny lęgowe. Odlatuje we wrześniu i październiku (najliczniej w jego połowie). Ostatnie ptaki opuszczają kraj w listopadzie. Migruje pojedynczo, a jedynie sporadycznie w niewielkich grupach lecąc szerokim frontem. Niektóre osobniki sporadycznie, choć regularnie zimują. Pozostać mogą wtedy we wszystkich regionach, choć częściej na zachodzie kraju, trzymając się wtedy dolin rzecznych, torfowisk i pól uprawnych. Obserwacje pokazują, że we wschodniej i północnej części kraju częściej zimują samce niż samice. W latach 1995–2002 nad Zalewem Wiślanym obserwowano zimowe skoncentrowanie tych drapieżników złożone z 30–35 osobników.

Cechy gatunku

Ptak wielkości jastrzębia o widocznym w locie wydłużonym tułowiu i stosunkowo szerokimi i długimi skrzydłami. Występuje u niego dymorfizm płciowy, podobnie jak u innych błotniaków. Samiec z wierzchu jasnopopielaty, o takiej głowie i piersi, spód i nasadę ogona ma białe, a skrajne lotki czarne. Od spodu skrzydeł można dostrzec czarne zakończenia lotek drugorzędowych, które tworzą czarną krawędź skrzydła. Dziób żółty z czarnym zakończeniem, nogi żółte. Samica jest większa, z wierzchu ubarwiona brązowo, a od spodu rdzawożółta z podłużnym kreskowaniem. Na ogonie ciemniejsze pasy. Bez odpowiedniego doświadczenia w oznaczaniu trudno ją odróżnić od samic innych błotniaków. U obu płci biały kuper, ze względu na kontrast szczególnie dobrze widoczny u samicy w locie. Na głowie występują charakterystyczne szlary. Młode ubarwione podobnie jak samica, choć nie mają tak wyraźnego prążkowania na nogawicach, a spód ich drugorzędowych lotek jest ciemny.

Rozpoznawanie

Najbardziej podobnymi do tego gatunkami błotniaka są błotniak łąkowy Circus pygarus i błotniak stepowy Circus macrourus. Opisywany drapieżnik jest od nich jednak bardziej krępy. W odróżnieniu od samca błotniaka łąkowego, samiec błotniaka zbożowego nie ma czarnego pasa u nasady lotek drugorzędowych, a w przeciwieństwie do błotniaka stepowego ma rozległe czarne zakończenia skrzydeł. Więcej problemów w identyfikacji przynoszą samice i młode ptaki. Szersze skrzydła są zakończone czterema, a nie trzema wydłużonymi lotkami, jak u błotniaka stepowego i łąkowego.

Wymiary średnie

długość ciała z dziobem i ogonem

ok. 43–52 cm

rozpiętość skrzydeł

95–110 cm

długość ogona

20–25,5 cm

Masa ciała

samce 0,35–0,48 kgsamice 0,45–0,7 kg

Biotop

Otwarte tereny na nizinach, przede wszystkim na łąkach, torfowiskach, użytkach zielonych i obszarach podmokłych w dolinach większych rzek z niską roślinnością. Niekiedy gnieździ się też na polach uprawnych (widywany tam też w czasie migracji), w zbożu. Rozległe rewiry łowieckie znajdują się najczęściej na terenach podmokłych i polach uprawnych. Unika wyżyn i gór.

W trakcie migracji i na zimowiskach może tworzyć zbiorowe noclegowiska. Skupia się wtedy do kilkunastu ptaków wykorzystujących różne platformy, np. kopce zbudowane z roślinnych szczątków. Przeważnie jednak spotykane są nocami w szuwarach, nad stawami rybnymi i na zarośniętych łąkach.

Toki

Na polskie lęgowiska wraca w kwietniu. Błotniaki zbożowe prowadzą samotniczy tryb życia. Tylko w okresie rozrodczym mogą tworzyć ściślejsze związki, które po skończonym sezonie rozpadają się. W zdecydowanej większości to ptaki monogamiczne, ale przy dużej obfitości pokarmu może dochodzić do poligamii. Po przylocie samiec wykonuje swój widowiskowy lot tokowy. O wyborze partnera przez samicę decyduje też jej godowe karmienie. Zwykle to po nim dochodzi do kopulacji.

Gniazdo

Na ziemi w gęstej roślinności budowane zwykle przez samicę. Tylko wyjątkowo gnieździ się w zbożu. Budowa zajmuje jej 10–15 dni.

Przeważnie błotniaki zbożowe gniazdują pojedynczo, choć wyjątkowo zdarza się im tworzyć luźne skupiska.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju 4 do 6 jaj.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 29–31 dni przez samicę. Samiec w tym czasie ją dokarmia, choć podobnie jak to się odbywa u innych błotniaków, przekazywanie pokarmu następuje w powietrzu. Młode wykluwają się asynchronicznie, co 1–3 dni, podobnie jak u innych błotniaków. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 35–40 dniach. Młode błotniaki osiągają dojrzałość płciową w drugim lub trzecim roku życia.

Pożywienie

Drobne kręgowce, takie jak drobne gryzonie i małe ptaki oraz duże owady. W okresie lęgowym główny udział w diecie mają ptaki wróblowe, np. świergotki łąkowe, skowronki, potrzosy, szpaki i piecuszki. Główny pokarmem błotniaka zimą są małe ssaki, szczególnie norniki zwyczajne. Cykl tego gryzonia ma wpływ na liczebność ptasiego drapieżcy.

Najczęściej poluje w trakcie wolnego patrolowego lotu na niskiej wysokości i nagle spada na ofiarę na ziemię.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej.

Zagrożeniem dla utrzymania lub zwiększenia populacji błotniaka zbożowego są m.in.:

• nielegalny odstrzał
• zwiększony niekorzystny wpływ polowań lisów i innych drapieżników ze względu na łatwiejszy dostęp do gniazd i obniżenie poziomu wody na torfowiskach
• zanik siedlisk lęgowych w wyniku zmian reżimu hydrologicznego rzek, co przekłada się na zmianę częstości i długości zalewów w dolinach rzecznych
• utrata lęgowisk, które są skutkiem ograniczania powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk w dolinach rzecznych zastępowanych polami uprawnymi.
• osuszanie śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk.