Fürstengrube subcamp, Mysłowice

Podobóz Fürstengrube został zorganizowany latem 1943 roku w kopalni węgla kamiennego Fürstengrube w miejscowości Wesoła koło Mysłowic, około 30 kilometrów od obozu koncentracyjnego Auschwitz. Kopalnia ta, którą IG Farbenindustrie AG nabyła w lutym 1941 r. miała dostarczać węgiel kamienny dla budowanej w Auschwitz fabryki IG Farben. Oprócz starej kopalni Fürstengrube, zwanej Altanlage, zaprojektowano i rozpoczęto budowę nowej kopalni, która miała zapewnić w przyszłości większe wydobycie węgla. Wydobycie węgla w nowej kopalni miało się rozpocząć pod koniec 1943 r. dlatego budowę traktowano jako bardzo pilną, jednak plan ten okazał się niewykonalny.

W okresie poprzedzającym skierowanie do pracy w Fürstengrube więźniów obozu koncentracyjnego Auschwitz, w kopalni oprócz stałych pracowników zatrudnieni byli radzieccy jeńcy wojenni, żydowscy robotnicy niewolniczy oraz robotnicy przymusowi z ZSRR. W lipcu 1943 roku w wyniku negocjacji pomiędzy komendantem KL Auschwitz Rudolfem Hössem a przedstawicielami IG Farbenindustrie AG i Fürstengrube GmbH zawarto porozumienie o budowie nowego obozu dla około 600 więźniów - w późniejszym okresie dla 1200-1300 więźniów KL Auschwitz.

Nowy obóz budowali głównie Żydzi. Mieszkali oni w kopalnianym obozie pracy przymusowej dla Żydów, który podlegał tzw. Organizacji Schmelt; obóz ten nazywał się Lager Ostland. Żydowscy więźniowie z tego obozu zostali wywiezieni jeszcze przed przeniesieniem więźniów z obozu koncentracyjnego Auschwitz. W sprawozdaniu obozowym za sierpień 1943 r. nie ma już wzmianki o liczbie zatrudnionych Żydów. Więźniowie przeniesieni z Auschwitz kontynuowali budowę i rozbudowę podobozu.

Od początku września 1943 r. SS zaczęło przenosić więźniów, w tym prawdopodobnie kilku niemieckich więźniów-sztygarów, z KL Auschwitz do podobozu Fürstengrube, który na mapach kopalni oznaczony jest jako "Lager Süd". 4 września 1943 r. biuro pracy KL Auschwitz podało, że w podobozie Fürstengrube pracowało 129 więźniów, a w lipcu 1944 r. już około 1200, z czego 85-90% stanowili Żydzi. Najliczniejszą grupę stanowili Żydzi polscy, ale obecni byli także Żydzi z Niemiec, Austrii, Francji, Belgii, Holandii, Czechosłowacji, Węgier i Grecji. Od wiosny 1944 r. w Fürstengrube przebywało także kilkudziesięciu nieżydowskich więźniów polskich.

Przez pierwsze trzy miesiące podobóz podlegał bezpośrednio komendzie KL Auschwitz, a od 22 listopada 1943 r. KL Auschwitz III-Monowitz. Od 22 maja 1944 r. służbę wartowniczą objęła 3 kompania wartownicza KL Auschwitz III. Pierwszym komendantem podobozu został sierżant sztabowy SS Otto Moll, który pełnił tę funkcję do marca 1944 roku. Następcą Molla został sierżant techniczny SS Max Schmidt, który pełnił tę funkcję do czasu zamknięcia podobozu w styczniu 1945 r. Na początku 1944 r. załoga SS liczyła 47 esesmanów, a pod koniec roku wzrosła do 64.

Więźniowie z Auschwitz, którzy trafili do podobozu Fürstengrube, pracowali głównie przy wydobyciu węgla w starej kopalni i przy budowie nowej. Więźniowie pracujący w starej kopalni byli podzieleni na trzy zmiany: poranną, dzienną i nocną. Praca w kopalni była szczególnie trudna i niebezpieczna ze względu na niskie chodniki i obfitość wody. Więźniowie nie otrzymywali wymaganej odzieży ochronnej i byli stale narażeni na bicie i znęcanie się ze strony pracowników cywilnych kopalni oraz więźniów-przodków. Równie brutalna i wyczerpująca praca czekała więźniów budujących nową kopalnię. Pracowali na jedną zmianę, dzienną, wykonując różnego rodzaju prace budowlane i montażowe w grupach malarzy, murarzy, spawaczy, ślusarzy i monterów. Dodatkowo, po zakończeniu zmian, wielu więźniów musiało pracować przy rozbudowie obozu.

Do ambulatorium obozowego przyjmowano tylko bardzo chorych więźniów. Lekarze SS przeprowadzali tam okresowe selekcje, a także wśród pozostałych więźniów; więźniów niezdolnych do pracy przenoszono do sektora szpitalnego Birkenau. Rotacja więźniów była znaczna, gdyż na miejsce wyselekcjonowanych więźniów przychodzili nowi. Na przykład w okresie od 8 do 14 maja 1944 r. do sektora szpitalnego Birkenau trafiło aż 42 więźniów Fürstengrube.

Mimo ciężkich warunków i walki o przetrwanie, mimo bicia i prześladowań, w podobozie starano się podtrzymywać życie kulturalne w postaci koncertów zespołów muzycznych i przedstawień. Niektórzy więźniowie potajemnie rysowali portrety swoich współwięźniów.

Znane są tylko nieliczne ucieczki i próby ucieczki z podobozu Fürstengrube. Gabriel Rothkopf, polski Żyd, uciekł w nocy z 18 na 19 grudnia 1943 r. podczas powrotu z pracy w starej kopalni. W odpowiedzi komendant Moll osobiście rozstrzelał losowo wybraną grupę więźniów na oczach ich współtowarzyszy, a ich ciała pozostawił na placu apelowym do czasu powrotu następnej zmiany. Iwan Potekhnin, więzień rosyjski, uciekł 15 kwietnia 1944 r. Wiosną 1944 r. grupa więźniów wykopała z baraku tunel, w którym podczas rewizji zatrzymano pięciu niemieckich Żydów; zostali oni później powieszeni. W czerwcu 1944 r. komendant Schmidt zastrzelił rosyjskiego więźnia, który zamierzał uciec z podobozu. W końcu sierpnia 1944 r. zastrzelono kolejnego więźnia rosyjskiego, który próbował uciec w wagonie towarowym opuszczającym teren budowy nowej kopalni. Próba ucieczki polskiego więźnia o nazwisku Gorewicz, pracującego w kuźni, również zakończyła się jego egzekucją.

Polscy górnicy działający na tym terenie pomagali grupie polskich więźniów, przemycając wiadomości, żywność i wiadomości o sytuacji na frontach. O działalności tej dowiedział się jednak, prawdopodobnie pod koniec sierpnia 1944 r. oddział polityczny obozu. Więźniowie zostali wysłani do Auschwitz I, a po około dwóch miesiącach przesłuchań przywieziono ich z powrotem do Fürstengrube i powieszono 10 października 1944 r.

We wrześniu, listopadzie i grudniu 1944 r. więźniowie polscy i rosyjscy zostali przeniesieni do obozów koncentracyjnych Flossenbürg, Buchenwald i Mauthausen. Według stanu na dzień 17 stycznia 1945 r. w podobozie przebywało 1283 więźniów, głównie Żydów. 19 stycznia, po spaleniu dokumentacji obozowej, SS wyprowadziło z obozu około 1000 więźniów, kierując ich przez Mikołów do Gliwic. Marsz utrudniały silne mrozy i oblodzone drogi, a esesmani zabijali wszystkich, którzy wypadli z obozu. Wieczorem 20 stycznia 1945 r. więźniowie z Fürstengrube dotarli do podobozu Gleiwitz II, gdzie dołączyli do więźniów z Auschwitz III-Monowitz i kilku innych podobozów. Następnego dnia, 21 stycznia, SS załadowało około 4000 więźniów do otwartych wagonów kolejowych w kierunku Mauthausen. Władze Mauthausen nie przyjęły jednak transportu, gdyż obóz był przepełniony, lecz skierowały pociąg do Mittelbau, gdzie dotarł 28 stycznia. Z 4000 więźniów tylko około 3500 przeżyło siedmiodniową podróż.

27 stycznia 1945 r. około godziny 16.00 kilkunastu esesmanów wkroczyło do podobozu Fürstengrube i zabiło większość pozostałych więźniów; część rozstrzelano, a część spłonęła w ogniu, gdy SS podpaliło ich baraki. Dopiero nagłe pojawienie się wojsk radzieckich zmusiło SS do ucieczki, dzięki czemu ocalało kilku więźniów. Obecny po wszystkim pracownik kopalni poinformował, że zakopano 239 ciał. Masakrę przeżyło około 20 więźniów. Jeden z nich, były więzień Rudolf Ehrlich, zeznał o tych wydarzeniach w dniu 9 maja 1945 r. przed Komisją Badania Zbrodni Niemieckich Nazistów w KL Auschwitz.

W procesie toczącym się przed Sądem Wojskowym Stanów Zjednoczonych w Dachau od 15 listopada do 13 grudnia 1945 r. Otto Moll, pierwszy komendant podobozu Fürstengrube, został skazany na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 28 maja 1946 roku.