Niedźwiedź brunatny

Morfologia

Niedźwiedź brunatny ma duże, masywne ciało z nieznacznie wydłużoną głową, szyję grubą i krótką, ogon krótki i niewidoczny wśród okrywy włosowej. W trakcie chodzenia na podłożu stawia całą stopę.

Dane liczbowe niedźwiedzia brunatnego podgatunku nominatywngo (U.a. arctos):

• Długość tułowia z głową: samiec 160–280 cm, samica 150–210 cm
• Ogon: 6,5–21 cm
• Wysokość: 0,90–2,8 m
• Masa ciała: w optymalnych warunkach samce średnio 389 kg, samice średnio 207 kg

Występowanie

Zamieszkiwał pierwotnie całą Europę, jednak w południowo-zachodniej Europie został wytępiony. Podgatunek niedźwiedzia brunatnego, niedźwiedź grizli (U. a. horribilis), zamieszkuje Amerykę Północną, aż po północny Meksyk.

W Europie kontynentalnej według danych z lat 2010–2012 (z wyłączeniem Rosji, Białorusi i Ukrainy) żyło 17 tys. osobników. Stałą obecność stwierdzono w 22 krajach, areał stałego zasięgu wynosił 485 400 km². W Polsce według danych z około 2011 roku populacja wynosiła 80 osobników, a w okresie 1950–1970 roczną populację szacowano na 10–14 osobników. Największa populacja w Europie (bez Rosji i Ukrainy) zamieszkuje Rumunię, gdzie według danych z roku 2014 żyło około 6000 osobników, a według danych z roku 2018 około 8000.

Na terenie dawnego Związku Radzieckiego występuje około 120 tys. oosobników.

W Polsce występuje tylko w Karpatach i na Podkarpaciu – w Tatrach i Beskidach (głównie w Bieszczadach).

Według prof. Jana Korwina Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach bedońskich. Na wielu obszarach Polski gatunek ten przetrwał jednak do XIX w. Spotykano go jeszcze wówczas w Górach Świętokrzyskich (ostatni okaz żyjący tam został zabity na Barczy), na Kurpiach Zielonych, na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej.

W okresie międzywojennym w Puszczy Białowieskiej dokonano reintrodukcji tego zwierzęcia. Ostatecznie zakończyła się ona niepowodzeniem, podobno z powodu niefachowego kontynuowania jej przez Niemców podczas okupacji (wypuszczano do lasu oswojone okazy niedźwiedzi, które stały się zagrożeniem dla ludności).

Pokarm

Niedźwiedzie brunatne najchętniej zjadają łososie i inne ryby, a także miód. Żywią się też ssakami, gryzoniami, ptakami, ptasimi jajami, owocami, nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, a w przypadku braku innego pożywienia także trawą. Z braku produktów naturalnych może wyrządzać znaczne szkody wśród bydła.

Legowiska

Na zimę przygotowuje sobie legowisko zwane gawrą. Przebywa w nim od końca listopada do końca lutego. Żyje samotnie, tylko w okresie godowym w parach. W zimie samica rodzi zwykle 2 lub 3 młode, którymi opiekuje się aż do następnego miotu.

Życie w niewoli

Niedźwiedź oswaja się łatwo, aczkolwiek nawet obłaskawiony bywa niebezpieczny dla swoich opiekunów. W XVI- i XVII-wiecznej Rzeczypospolitej organizowano szkoły dla niedźwiedzi – jedną z nich była tak zwana akademia smorgońska.

Rozród

W trakcie rui, trwającej 10–30 dni, samica kopuluje z wieloma samcami. Okres rozrodczy trwa od maja do lipca. Porody odbywają się od stycznia do marca, po ciąży trwającej 180–266 dni. Młode po narodzeniu ważą 340-680 gramów. W wieku 6 miesięcy ważą około 25 kg. Okres laktacji trwa do 30 miesięcy, jednakże już 5-miesięczne młode mogą żywić się innym pokarmem. Stają się samodzielne w wieku co najmniej 2 lat. Mogą się rozmnażać po 4–6 latach.

Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli.

Podgatunki

Wyróżniono kilkanaście podgatunków niedźwiedzia brunatnego:

• niedźwiedź brunatny (U. arctos arctos) – podgatunek nominatywny
• U. arctos alascensis
• niedźwiedź kamczacki (U. arctos beringianus)
• niedźwiedź syberyjski (U. arctos collaris)
• U. arctos californicus
• U. arctos crowtheri
• U. arctos dalli
• U. arctos gyas
• niedźwiedź grizli, niedźwiedź szary (U. arctos horribilis) – zamieszkuje Amerykę Północną, jest większy od europejskiego, sierść ma barwy siwej do czerwonobrunatnej z połyskiem srebrzystym lub złocistym
• niedźwiedź himalajski (U. arctos isabellinus)
• niedźwiedź ussuryjski (U. arctos lasiotus)
• niedźwiedź kodiacki (U. arctos middendorffi)
• niedźwiedź tybetański (U. arctos pruinosis)
• U. arctos sitkensis
• U. arctos stikeenensis
• niedźwiedź syryjski (U. arctos syriacus)
• niedźwiedź japoński (U. arctos yesoensis)

Etymologia

Nazwa niedźwiedź, pierwotna forma prasłowiańska *medvēdis, a następnie *medъvědь (por. rosyjskie медведь/miedwied, chorwackie medvjed, czeskie medvěd, słowackie i słoweńskie medved, białoruskie мядзьведзь, górnoserbskie/łużyckie mjedwjedź, dolnoserbskie/łużyckie mjadwjeź, serbskie медвед, kaszubskie miedzwiédz, staropolskie miedźwiedź, słowiańskie zapożyczenie w węgierskim medve i dla odmiany ukraińskie ведмідь) oznacza zwierzę odżywiające się miodem (*medv-ĕdъ, czyli jedzący miód; *medh-u-s→ *medъ „miód”; *ēd- →*ěsti „jeść”). Nazwa ta była eufemizmem starszej nazwy praindoeuropejskiej, w formie *rktos (*r̥k'þos) (od której bezpośrednio pochodzi greckie árktos/άρκτος „niedźwiedź”, forma astronomiczna Arktos „gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica”, oraz nazwa „Arktyka”, a być może również celtyckie imię Artur; oraz łacińskie ursus „niedźwiedź”, imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus: imię Ursyn, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej Ursynów, lub imię żeńskie Urszula, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę, wreszcie staroindyjskie r̥kṣa i hetyckie hartagga, oznaczające niebezpiecznego drapieżnika).

W zastąpieniu pierwotnej nazwy określeniem „jedzący miód” można widzieć przejaw tabu językowego (tabuizacja) zastosowanego w językach ludów północnej Europy (nie tylko Słowian, gdyż niemieckie Bär czy angielskie bear o znaczeniu „bury”, „szary”, i pochodzące od tego samego rdzenia duńskie i norweskie bjørn, oraz szwedzkie i islandzkie björn, litewskie lokys „kudłaty” lub „liżący”), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano jego wymawiania, aż w końcu stara nazwa zanikła. Ciekawostką jest wtórna tabuizacja wyrazu „niedźwiedź” (kiedy zaczęła funkcjonować jako nazwa właściwa), jako zamienników zaczęto używać nowych wyrazów typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz i stąd prawdopodobnie brak odpowiedników „niedźwiedź” w językach bułgarskim i macedońskim, gdzie na określenie tego drapieżnika używa się nazwy: мечка.

Podobne zjawisko występuje w gwarze góralskiej, gdzie jeszcze dziś starsi bacowie, a niegdyś także kłusownicy określali niedźwiedzia nazwą on (gw. uón, ó w gwarze podhalańskiej wymawia się inaczej niż u), co podkreślało pewien szacunek i strach przed tym zwierzęciem.

Drogę *medъvědь→ miedźwiedź→ niedźwiedź należy tłumaczyć tym, iż, w języku polskim obie spółgłoski d uległy zmiękczeniu, a początkowe m’ (ze znakiem miękkości spółgłoski), wymawiane w niektórych rejonach Polski jak m’n’ (patrz dialektalne kurpiowskie /mniasto/ zamiast miasto), zredukowało się w końcu do samego n’, lub też zamiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana gwarowymi czynnikami fonetycznymi, jako przejaw hiperpoprawności, ale być może utrata pierwotnego związku między słowami miedźwiedź i miód spowodowała wyrównanie do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie-.

Relacje z ludźmi

Niedźwiedzie badał Charlie Russell, mieszkając z nimi na Kamczatce przez blisko 10 lat. Wychowywał je i pokazał, że niedźwiedź nie jest z natury wrogo nastawiony do człowieka. Uratował on kilka osobników przed śmiercią, wykupując je z niewoli. BBC stworzyło o nim film pod tytułem Bear Man of Kamchatka.

Znanym przykładem oswojonego niedźwiedzia jest Wojtek, który przeszedł szlak bojowy z armią generała Andersa.