Trzciniak zwyczajny

Systematyka

Wyróżniono dwa podgatunki A. arundinaceus:

• Acrocephalus arundinaceus arundinaceus – Europa do północnego Iranu i północno-zachodniej Arabii.
• Acrocephalus arundinaceus zarudnyi – południowo-wschodnia europejska część Rosji i północny Iran do północno-zachodniej Mongolii i północno-zachodnich Chin.

Występowanie

Zamieszkuje prawie całą Europę od jej południowo-wschodnich części (oprócz Skandynawii i Wielkiej Brytanii), Azję aż po Sachalin i północną Japonię oraz północną Afrykę pomiędzy 30°N a 50°N oraz Filipiny, Nową Gwineę, Wyspy Sundajskie i Australię (ostatnie dwie populacje są osiadłe). Odbywa migracje na duże odległości. Zimuje w południowej Afryce, na subkontynencie indyjskim i Półwyspie Indochińskim zimują populacje azjatyckie. Przeloty w kwietniu–maju oraz odloty w sierpniu i wrześniu.

W Polsce średnio liczny ptak lęgowy niżu. Rozpowszechniony w całym kraju do wysokości 500 m n.p.m. a więc gór nie zasiedla. Występuje wyspowo, czyli na obszarach ze zbiornikami wodnymi i rzekami. Najliczniejsze populacje zamieszkują bagienne doliny większych rzek, obficie zarośnięte jeziora i kompleksy stawów hodowlanych. Badania dowiodły, że w biotopach o największym zagęszczeniu trzciniaków występuje kilka par lęgowych na 1 ha trzcinowisk. W czasie migracji obserwuje się go w całym kraju, choć niemal zawsze w okolicach wód i tylko pojedyncze osobniki. Najpóźniejsze odloty zanotowano w październiku. Prób zimowania nie zaobserwowano. W latach 70. w Europie Środkowej doszło do silnego załamania liczebności, które spowodowało znaczne luki w zasięgu występowania. W XXI wieku w Polsce odnotowany jest wyraźny trend wzrostowy populacji lęgowej tego gatunku – średnie tempo wzrostu w ciągu 16-letniego okresu badań wynosiło 4,5% rocznie.

Cechy gatunku

Największy przedstawiciel rodzaju Acrocephalus w Europie, osiągający wielkość szpaka. Upierzenie jednolite, podobne jak u trzcinniczka, ale jest wyraźnie większy, ma wyraźniejszą brew i ma dłuższy, masywniej zbudowany dziób. Obie płci ubarwione jednakowo. Wierzch ciała oliwkowobrązowy, głowa ciemniejsza. Kuper żółtawobrązowy. Pokrywy skrzydeł z pomarańczowobrązowym brzegiem. Spód ciała kremowy, na bokach ciemniejszy; gardło brudnobiałe. Przez oko przechodzi jasny niewyraźny pasek, wokół oka jasna obrączka. Dziób szarobrązowy.

Wielkością prawie dorównuje drozdowi, jest większy od wróbla. Prowadzi skryty tryb życia trzymając się prawie zawsze trzcinowisk. Samca można jednak dostrzec z daleka, gdy wykonuje swą pieśń na końcu wysokiej trzcinowej łodygi.

Głos

Śpiew bardzo głośny, wielosylabowy, szorstki, rechoczący i terkoczący. Aby wykonać swą melodię, samiec wspina się do góry po łodydze trzciny. Śpiewa energicznie, najczęściej tam siedząc i nieprzerwanie często powtarza „karre karre kit kit” (słychać to bardzo, podobnie jak odgłos kokoszki). Świergot często zagłusza inne ptaki trzcinowisk. Składa się z 1–3 powtarzalnych motywów, choć na zmianę wydaje warkoczące głosy i wysokie piski. Przypomina odgłosy trzcinniczka, ale jest bardziej szorstki i głośniejszy. Czasem zdarza się, że trzciniaka można usłyszeć w nocy. Natomiast żebrzący głos piskląt przypomina odgłos drozda „kre”.

Dawniej pospólstwo naśladowało głos słowami: "Ryba ryba-rak-rak-rak, świędzi, świędzi-drap-drap-drap, boli-boli, cierp-cierp cierp."

Wymiary średnie

długość ciała

ok. 20 cm

rozpiętość skrzydeł

28 cm

Masa ciała

ok. 37 g

Biotop

Jeziora i stawy z brzegami porośniętymi pasem rozległych trzcinowisk (najlepiej jednogatunkowych) na głębszej wodzie, szuwarami, łanami pałek lub łóz. To najmniejszy ptak polskich szuwarów. Rzadziej zasiedla trzcinowiska z domieszką zarośli wierzbowych lub z dominującą pałką wodną. Choć trzyma się tylko jednego typu biotopu, to może występować na terenach przekształconych przez człowieka. Liczne gniazdowiska znajdują się np. na Jeziorze Czerniakowskim w Warszawie – zagęszczenie gniazd jest do 6 razy większe niż w przypadku dzikich stanowisk na jeziorach.

Okres lęgowy

Na lęgowiska trzciniaki wracają na przełomie kwietnia i maja. Okres lęgowy trwa od maja do lipca, w którym ptaki wyprowadzają jeden lęg.

Toki

Gdy trzciniaki wracają na tereny lęgowe, nie ma jeszcze nowych pędów trzcin. To powoduje, że ptaki muszą cierpliwie czekać z budową gniazda na ich wyrośnięcie. Właściwy moment przypada na czas, gdy trzcinowiska zmienią kolor z żółtawego na zielony. Terytoria gniazdowe nie są duże – obejmują obszar 20–30 metrów wokół gniazda.

Mogą tworzyć pary monogamiczne, ale zdarza się, że samiec ma do 3 partnerek.

Gniazdo

Lęgnie się w gęstych i wysokich trzcinowiskach. Gniazdo zawsze nad lustrem wody, misternie splecione w głęboki, duży i stabilny koszyczek przymocowany do kilku pionowych łodyg trzciny (zielonymi lub suchymi – zeszłorocznymi), o wysokości 20 cm i ulokowane zwykle 50–100 centymetrów ponad lustrem wody. Budują je paski z liści trzciny (mytymi przez ptaki przez zanurzenie w wodzie) i włókien roślin, a wyłożone jest fragmentami kwiatostanów trzciny. Z daleka wydaje się, jakby łodygi przerastały na wylot ściany gniazda. Wysokie brzegi konstrukcji lęgowej mają znaczenie – zabezpieczają jaja i pisklęta przed wypadnięciem w czasie wietrznej pogody, która kołysze trzcinami. Samce nie budują gniazda, choć pomagają samicy w przynoszeniu budulca.

Jaja

Pod koniec maja lub na początku czerwca składa 3–6 jaj o średnich wymiarach 22×15 mm, o tle niebieskozielonym lub oliwkowozielonym z plamkami barwy szarozielonej lub brązowej.

Wysiadywanie i pisklęta

Od złożenia ostatniego jaja trwa 14–15 dni. Na jajach siedzą oboje przyszli rodzice. Często wysiadują jajo kukułki, która korzysta z solidnego wykonania gniazda. Dlatego też trzciniaki potrafią rozpoznawać kukułkę i jeśli jest w pobliżu, zaczynają ją atakować. Para lęgowa może to robić na terenie swego terytorium brutalnie i zaciekle. Ptaki mają na tyle duże rozmiary i siłę, że dotkliwie dziobią większego pasożyta lęgowego. To wymusza od kukułki użycia dużego sprytu, aby udało się jej niepostrzeżenie wykorzystać trzciniaki. Pisklęta mają pomarańczowożółte wnętrze paszczy, a język brązowy z żółtymi obrzeżeniami. Oprócz tego na języku widać dwie podłużne czarne plamy. Młode opuszczają gniazdo po 12–14 dniach. Do tego czasu są pod troskliwą opieką rodziców. Gdy wyjdą z gniazda, nie potrafią jeszcze latać, ale wspinają się już zręcznie po łodygach trzcin. Rodzice dokarmiają je jeszcze przez około 2 tygodnie. W sierpniu trzciniaki odlatują do Afryki równikowej i Południowej.

Pożywienie

To głównie dojrzałe owady żyjące na źdźbłach trzcin, ich larwy, takie jak ważki, jętki i chruściki oraz inne bezkręgowce (np. ślimaki), które są zbierane z bagiennej roślinności lub z powierzchni wody. W czasie żerowania trzciniaki potrafią huśtać się głową do dołu. Na powierzchni wody mogą łapać również małe płazy. Jesienią w diecie trzciniaków pojawiają się owoce.

Pokarmu szuka nie tylko w gęstych trzcinowiskach, ale i w koronach drzew i krzewów, np. na wierzbach.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Jest bardziej zagrożony od innych gatunków trzciniaków w wyniku zmniejszenia terenów trzcinowisk. Innym powodem lokalnego zaniku tego gatunku jest eutrofizacja wód i bezpośrednia działalność człowieka, np. uprawianie sportów wodnych na jeziorach. Zagrożeniem dla niego są też polowania i zanikanie siedlisk, na których wypoczywa i zimuje na skutek osuszania terenów podmokłych i susz, jakie nawiedzają kraje Sahelu.