Zniczek zwyczajny

Systematyka

Wyróżniono kilka podgatunków R. ignicapilla:

• Regulus ignicapilla ignicapilla – zachodnia, środkowa i południowa Europa, Anatolia.
• Regulus ignicapilla caucasicus – zachodni Kaukaz.
• Regulus ignicapilla tauricus – Krym.
• Regulus ignicapilla balearicus – Baleary, północno-zachodnia Afryka.

W XXI w. zaproponowano, aby podgatunek zniczka R. i. madeirensis uznać za odrębny gatunek „zniczek maderski”, R. madeirensis.

Występowanie

Zamieszkuje środkową, zachodnią Europę wraz z basenem Morza Śródziemnego na zachód od Bugu, Azję Mniejszą (zachodni Kaukaz) i Maghreb. Wędruje, ale na niewielkie odległości (przyloty od marca do maja i odloty od września do października). Populacje północne zimują w północno-zachodniej Afryce, południowej Francji i na Półwyspie Iberyjskim (regularnie wędruje zatem do pierwotnych obszarów, z których się wywodzi). Populacje śródziemnomorskie są osiadłe. Zasięg występowania jest dużo mniejszy niż w przypadku areału mysikrólika. Od paru dekad obserwuje się ekspansję zniczka w kierunku północnym.

W Polsce jeszcze na początku XXI wieku był to nieliczny ptak lęgowy (lokalnie średnio liczny), najczęściej spotykany w górach i na zachodzie kraju. W kolejnych latach nastąpił jednak wzrost zarówno liczebności, jak i rozpowszechnienia zniczka. W latach 2007–2018 odnotowano przyrost liczebności populacji o 145%. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja zniczka w Polsce liczyła 258–539 tysięcy par lęgowych. Obecnie najliczniej występuje w górach i na Pomorzu, wyraźnie rzadziej na wschodzie i w centrum. W górach spotykany do górnej granicy lasu. Przeważnie jest rzadszy niż mysikrólik, z wyjątkiem Sudetów. Sporadycznie zniczki mogą zostawać na zimę.

Cechy gatunku

Jeden z najmniejszych ptaków Europy. Bardzo podobny pod względem rozmiaru i masy ciała do mysikrólika, ale o jaskrawszym upierzeniu i wyrazistszym rysunku na głowie – przez oko przechodzi czarny pasek, a nad okiem wyraźna biała brew. Uważa się, że okres lodowcowy rozdzielił te dwa gatunki. Zniczek zasiedlił południowy zachód Europy, gdzie oprócz pobrzeża śródziemnomorskiego i środkowej Europy żyje do dziś. Do dziś nie wiadomo dokładnie jak konkurują one o pokarm lub miejsca gniazdowania, choć możliwe, że wykorzystują drobne preferencje ekologiczne.

Na wierzchu głowy (na ciemieniu) jaskrawa pomarańczowozłota (samiec) kreska z czarną obwódką (łączącą się na czole), a u samicy żółta. Podczas zaniepokojenia lub toków samiec pokazuje tę kreskę, unosząc pióra na wierzchu głowy – od tego „znicza” pochodzi polska nazwa ptaka. Poza tym obie płci ubarwione podobnie: z wierzchu oliwkowozielone, od spodu jasnooliwkowe (bardziej zielone niż mysikrólik) – kuper jaskrawożółty, brzuch jasny, a lotki i sterówki brązowe. Dorosłe osobniki mają białą brew i czarną pręgę przechodzącą przez oko, kontrastującą z ubarwieniem reszty głowy (czarne paski z góry i z dołu). Na bokach szyi widnieją ochrowożołte plamy. Barki mają wyraźnie brązowy odcień. Pstre ubarwienie ma duże znaczenie w trakcie wewnątrzgatunkowego porozumiewania się w ciemnych zaroślach, zwłaszcza w okresie lęgowym i w czasie karmienia młodych, gdy te opuszczą gniazdo. Młode podobne do dorosłych z widocznymi zaczątkami białej brwi nad okiem, ale z jednolicie oliwkowozieloną głową.

Podobne ubarwienie do zniczka ma pospolity gatunek amerykańskich gatunków śpiewających – lasówka pstra. Obserwatorzy nieznający śpiewu tego ptaka często mylą go z mysikrólikiem. Zauważenie go w terenie jest trudne, a łatwiejsze tam, gdzie rosną świerki.

Głos

Podobnie jak mysikrólik samiec zniczka wydaje bardzo hałaśliwy, donośny, wysoki, ale nieskomplikowany melodyjny śpiew. Jego charakter pozwala na odróżnienie tych dwóch gatunków (głębszy i donioślejszy jest trel zniczka). Trel zniczka utrzymany jest na tej samej wysokości, przyspieszająca zwrotka składająca się z powtarzającego się delikatnego „si si si” i w tym samym tempie (sama końcówka nieco wyżej), podczas gdy melodia mysikrólika zaczyna się cicho, po czym staje się szybsza i głośniejsza. Wspólną cechą jest jednak to, że oba gatunki usłyszeć można przez cały rok, oprócz okresu pierzenia się.

Wymiary średnie

długość ciała

ok. 9 cm

rozpiętość skrzydeł

ok. 13–16 cm

Masa ciała

ok. 6 g

Biotop

Gnieździ się w lasach iglastych i borach, głównie świerkowych i jodłowych, a także w mieszanych i liściastych, jeżeli tylko posiadają domieszkę świerka lub jodły. Preferuje obrzeża drzewostanów. W północnych rejonach zasięgu widywany dość często w lasach pierwotnych lub wtórnych borach świerkowych. Jest mniej związany ze świerkiem od mysikrólika. Lęgnie się na pojedynczych świerkach, w parkach, ogrodach i cmentarzach, a w zachodniej części Europy Środkowej w lasach bukowych i dębowych.

Gniazdo

Budową i sposobem umieszczenia podobne do gniazda mysikrólika, lecz usytuowane nieco niżej, np. w krzaku jałowca. Podobnie jak w przypadku mysikrólika, gniazdo jest duże, ma grube ścianki, kulisty kształt z małym otworem wlotowym w górnej części. Misterna konstrukcja składa się z mchu, pajęczyny, porostów i włókien roślinnych, a wyściółka składa się z piór i włosia. Szczyt jest zwężony, a brzegi zachodzą do środka. Dzięki temu jaja i pisklęta są zabezpieczone przed wypadnięciem, gdy gałęzie są poruszane wiatrem. Gniazdo umieszczone jest na końcu gałązek drzew iglastych i ma kształt okrągłej czarki. Tylko samice zniczków biorą udział w budowie gniazda, samce jedynie im towarzyszą (mysikróliki tworzą lęgowisko razem, a nawet z początku samiec jest tu bardziej aktywny).

Jaja

Dwa lęgi w roku, w maju i czerwcu. W zniesieniu 7–10 różowobeżowych jaj o średnich wymiarach 13×10 mm, podobnych do jaj mysikrólika, lecz w nieco ciemniejszych barwach i o większej ilości plamek. Jaja są delikatnie rdzawo nakrapiane. Są najmniejszymi wśród zniesień europejskich ptaków – ważą około 0,72 g i mają przeciętnie 13,5–10,5 mm średnicy. W przypadku lęgu z 10 jaj całość waży 7,2 g, a to stanowi 144% masy ciała samicy. Oznacza to zatem, że musi w ciągu kilkunastu dni zdobyć bardzo dużą ilość pokarmu, aby wytworzyć jaja przewyższające razem jej wagę. W każdym sezonie powtarza jeszcze raz ten wyczyn w drugim zniesieniu.

Wysiadywanie

Od złożenia ostatniego jaja trwa przez okres 13–15 dni. Samica wprawdzie sama wysiaduje jaja, ale samiec pomaga jej w wychowywaniu potomstwa. Młode opuszczają gniazdo po ok. 14–15 dniach. Odloty na śródziemnomorskie zimowiska mają miejsce w październiku.

Pożywienie

Jaja, larwy i dorosłe, drobne owady, pająki i drobne bezkręgowce.

Dieta jest podobna do preferencji mysikrólika. Zniczek jednak poluje na nieco większe bezkręgowce, szukając ich częściej na wierzchniej stronie gałęzi. Może łapać zdobycz w charakterystycznym trzepoczącym locie, zawisając w powietrzu wokół wierzchołków gałęzi, lub ewentualnie zdziobuje owady ze spodniej części gałęzi.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje zniczka za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Całkowitą liczebność populacji zgrubnie szacuje się na 8–15 milionów dorosłych osobników.

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.