Czarnogłówka zwyczajna

Występowanie

Zamieszkuje niemal całą Europę poza jej południowo-zachodnimi i południowo-wschodnimi częściami, lasy terenów umiarkowanych Azji po Półwysep Czukocki i Japonię oraz izolowany obszar w Azji Centralnej. Nie spotkamy jej w Irlandii i Hiszpanii. Wśród europejskich sikor jej areał jest największy.

W Polsce średnio liczny ptak lęgowy (lokalnie może być nieliczny lub liczny). Liczbę par lęgowych w kraju szacuje się na około 200–320 tys. z mocnym trendem spadkowym. Spotkać ją można w całym kraju, a w górach do wysokości ok. 1400 m n.p.m. W kraju to ptak przeważnie osiadły (lęgnący się tu i zimujący) i tylko w niektórych latach koczuje. Wybrane osobniki wędrują do miejsc o łagodniejszym klimacie (do południowych granic areału). Późną jesienią obserwuje się przeloty sikor z północno-wschodniej Europy, które swe zimowiska mają w Europie Środkowej i Zachodniej.

Podgatunki

Wyróżnia się następujące podgatunki:

• P. montanus kleinschmidti – wyspa Wielka Brytania.
• P. montanus rhenanus – północno-zachodnia Francja do zachodnich Niemiec, północnej Szwajcarii i północnych Włoch.
• czarnogłówka zwyczajna, czarnogłówka (P. montanus montanus) – południowo-wschodnia Francja do Rumunii, Bułgarii i Grecji.
• P. montanus salicarius – Niemcy i zachodnia Polska do północno-wschodniej Szwajcarii i Austrii.
• P. montanus borealis – Skandynawia na południe do Ukrainy.
• P. montanus uralensis – południowo-wschodnia europejska część Rosji, zachodnia Syberia i Kazachstan.
• P. montanus baicalensis – wschodnio-środkowa i wschodnia Syberia, północna Mongolia, północne Chiny i północna Korea.
• P. montanus anadyrensis – północno-wschodnia Syberia.
• P. montanus kamtschatkensis – Kamczatka i północne Wyspy Kurylskie.
• P. montanus sachalinensis – Sachalin i południowe Wyspy Kurylskie.
• P. montanus restrictus – Japonia.
• czarnogłówka brązowawa (P. montanus songarus) – południowo-wschodni Kazachstan do Kirgistanu i północno-zachodnich Chin.
• P. montanus affinis – północno-środkowe Chiny.
• P. montanus stoetzneri – północno-wschodnie Chiny.

Niektórzy badacze wyróżniają jeszcze kilka podgatunków północnoamerykańskich (bardzo blisko spokrewnionych), częściej uznawanych za osobny gatunek – sikorę jasnoskrzydłą (Poecile atricapilla), zamieszkującą pas tajgi po środkową i południową część USA.

Cechy gatunku

Skromną barwą upierzenia nie przystaje do większości sikor. To niewielki ptak o dużej głowie i grubej szyi. Obie płcie ubarwione identycznie. Upierzenie na wierzchu brązowoszare, od spodu beżowobiałe. Na głowie matowo-czarna czapeczka sięgająca do krawędzi płaszcza, za karkiem ma kształt długiego i szerokiego krawacika, na podgardlu czarny szeroki „krawat” o rozmytych brzegach (u bardzo podobnej sikory ubogiej czapeczka jest błyszcząca i nie sięga do płaszcza, a śliniak jest dużo mniejszy i ma ostre brzegi). Na skrzydle przejaśnienie, biała wstawka (jest to pewna, lecz nie zawsze dobrze widoczna cecha odróżniająca od sikory ubogiej, która jej nie ma) – charakterystyczne białawe ubarwienie zewnętrznych chorągiewek lotek drugorzędowych, które przy złożonym skrzydle tworzą podłużny jasny pasek na brązowo-szarym tle, widoczny z daleka. Białe policzki. Dziób krótki, czarny. Boki ciała są płowe. Młode podobne do dorosłych. Gdy nie zna się jej śpiewu, łatwo ją przeoczyć. Trudności w czasie obrączkowania i oznaczania sprawia duże podobieństwo do sikory ubogiej. U niej jednak sterówki są mniej więcej tej samej długości, podczas gdy u czarnogłówki zewnętrzne są przynajmniej o 5 mm krótsze niż środkowe, a ogon od spodu jest wyraźnie schodkowaty. Jest mniejsza od wróbla. Oprócz tego głowa czarnogłówki jest nieco większa i szersza, na której czapeczka nie błyszczy. To bardzo ruchliwy ptak, ale bardzo skryty i ostrożniejszy niż sikora uboga.

Głos

Od sikory ubogiej można czarnogłówkę odróżnić także po głosie: wabi nosowym, ostrym „spici dedet da dee” lub niewyraźnym, szorstkim „dej-dej”, śpiew to fletowe, opadające dźwięki. Pieśń czarnogłówki jest wprawdzie nieco podobna, ale ma znacznie wolniejszy rytm niż u sikory ubogiej. Gdy jest w grupie, słychać piszczące „ti ti”. Jej gwiżdżąca piosenka „sju sju sju” w poszczególnych fragmentach lekko opada. To jej odgłosy często zdradzają obecność ptaka, bo słychać je prawie bez przerwy.

Wymiary średnie

długość ciała

ok. 11,5–13 cm

rozpiętość skrzydeł

ok. 17–20,5 cm

Masa ciała

ok. 8–14 g

Biotop

Warunki siedliskowe czarnogłówki nie są dokładnie sprecyzowane. Wybiera najczęściej miejsca wilgotne, zwłaszcza blisko wód stojących lub płynących, biotopy bagienne jak olsy. Nie zamieszkuje tylko jednego określonego typu zbiorowiska roślinnego i na danej wysokości nad poziomem morza, choć liczniejsza jest w średnich i wyższych leśnych położeniach górskich. Zasiedla też suche drzewostany iglaste, mieszane i bory ze starodrzewami. Na terenach lęgowych wynajduje spróchniałe drzewa, gdzie może wykuć dziuple. W Polsce występują dwie populacje czarnogłówki: jedna jest związana z podmokłymi zadrzewieniami, nadrzecznymi łozowiskami i zakrzewieniami liściastymi (zwłaszcza łęgowymi), czasem są to nadwodne zarośla wierzbowe; druga z suchymi, młodymi, niskimi lasami sosnowymi i sosnowo-świerkowymi. Czasem widywana w zdziczałych sadach. W przeciwieństwie do sikory ubogiej, zamieszkuje też niewielkie zadrzewienia śródpolne.

Często czarnogłówki spotyka się w gęstej roślinności niezbyt wysoko nad ziemią, a szczególnie w pobliżu zbiorowisk pokrzyw, gdzie dość trudno ją dostrzec. Ponieważ jest wobec człowieka nieufna, tereny bardziej zurbanizowane pozwala zasiedlać sikorze ubogiej.

Gniazdo

W wykutej przez siebie lub opuszczonej przez bogatkę dziupli w przynajmniej częściowo spróchniałym lub martwym drzewie (niekiedy mogą jedynie poszerzyć istniejącą już lukę w korowinie drewna). Wykuwają ją oboje rodzice, co wyjątkowe u sikor. Samiec jest jednak potrzebny, bo wykucie dziupli i wysłanie jej (gęsto włóknami roślinnymi, piórami, włosiem, puchem i trawami) sprawia tym niewielkim ptakom wiele trudności. Podobne zachowanie wykazuje sikora uboga, ale rzadziej. Inne sikory zajmują tylko gotowe dziuple. Czasem korzysta także ze skrzynek lęgowych, wykrotów i zakamarków kory. Czarnogłówka tylko wyjątkowo zajmuje utworzone przez inne ptaki dziuple. Pary są monogamiczne.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w kwietniu-maju 7–9 zmiennie czerwonobrązowych plamistych białawych jaj.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 13–15 dni przez samicę. W tym czasie samiec przynosi jej pokarm. Potem rodzice karmią młode razem. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 17–19 dniach, wtedy też stają się lotne. Pomimo to rodzice nadal przez pewien czas je karmią.

Pożywienie

Poluje na owady, głównie gąsienice motyli w okresie lęgowym, ale i inne stadia rozwojowe, pająki, a jesienią oraz zimą zjada miękkie nasiona suchych traw, drzew i innych bylin, drobne owoce.

Zwierzęcą zdobycz zbiera zwykle z roślin. Żeruje głównie na dolnych gałązkach drzew, krzewów i zarośli, jak i w roślinności zielnej. Gdy szuka pokarmu, często zawisa na gałązkach brzuchem do góry. Rzadko zlatuje na ziemię. Potrafi ścigać owady w powietrzu. Ze względu na płochliwość nie odwiedza zbyt często karmników. Wraz z nastaniem jesieni gromadzi zapasy na zimę – wciska pająki, owady i nasiona w zakamarki kory lub pod rosnące na niej porosty. Zimą zbiera się w mieszane stada złożone z pełzaczy, mysikrólików, dzięciołów i kowalików, które razem szukają pokarmu i wzajemnie ostrzegają się przed drapieżnikami.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje czarnogłówkę za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność samej tylko populacji europejskiej szacuje się (2015) na 61–88,4 milionów dorosłych osobników. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.