Wizon amerykański

Nazwa zwyczajowa

W wielu polskich publikacjach dotyczących literatury zoologicznej dla określenia gatunku Neovison vison używana jest nazwa zwyczajowa „norka amerykańska” gdyż zazwyczaj gatunek ten umieszczano rodzaju Mustela i uważano za blisko spokrewniony z norką europejską. Jednak w 2005 roku na podstawie badań cytogenetycznych i biochemicznych takson ten wyłączono z rodzaju Mustela i umieszczono w rodzaju Neovison. Z tych powodów w publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” wydanej przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk nadano temu gatunkowi nową nazwę „wizon amerykański” aby podkreślić odrębność tego taksonu od norki europejskiej.

Występowanie

Norka amerykańska jest powszechnie spotykana w Ameryce Północnej. Występuje niemal w całej Kanadzie i 48 z 50 stanów USA.

Od lat 50. XX w. norka amerykańska występuje dziko także w Europie, gdzie została sprowadzona jako zwierzę futerkowe.

Dzikie populacje tego gatunku, zostały zapoczątkowane poprzez wypuszczenia w latach 50. XX wieku na terenach ówczesnego Związku Radzieckiego i obecnie występują na Islandii, w krajach skandynawskich, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji, Niemczech, Polsce i części Rosji.

Wygląd

Norki amerykańskie mają wydłużone ciało z relatywnie krótkimi łapami i ogonem. Głowa norki jest mała i dość płaska; palce tylnych nóg spięte błoną.

Pokryte są gęstym, miękkim, nieprzepuszczającym wody futrem, zwykle barwy brązowej. Podbródek zwykle biały.

Norka amerykańska jest większa i cięższa od norki europejskiej. Ciało norki amerykańskiej ma długość 30 – 43 cm, zaś długość ogona to ok. 13 – 23 cm. Masa ciała zawiera się w przedziale od 0,7 do 1,3 kg. Samce i samice dość znacznie różnią się wielkością; podane przedziały wielkości i masy w swych górnych granicach dotyczą samców, zaś w dolnych – samic.

Hodowlana odmiana tego gatunku osiąga większe rozmiary o 30% w stosunku do dzikiej.

Tryb życia

Gatunek ten żyje w pobliżu śródleśnych wód. Norki amerykańskie przejawiają aktywność głównie w nocy i o zmierzchu, w ciągu dnia przebywają w samodzielnie wykopanych norach ziemnych, które mogą mieć do 3 metrów długości. Niekiedy norka nie buduje własnej nory, lecz zajmuje już istniejącą lub osiedla się w nisko położonej dziupli lub wykrocie.

Poza okresem godowym prowadzą samotniczy tryb życia i agresywnie reagują na innych przedstawicieli własnego gatunku. Granice własnego terytorium oznaczają przy pomocy wydzieliny gruczołów okołoodbytowych. Wielkość terytorium poszczególnych osobników związana jest z płcią zwierzęcia: samice mają rewiry wielkości 8 – 20 ha, obszar samca dochodzi niekiedy do 440 ha.

Dobrze pływają i potrafią nurkować do głębokości 6 metrów. U płynącej norki skóra nie ulega zamoczeniu dzięki warstwie powietrza, tworzącej izolację. Lecz podczas deszczu czy w kontakcie z rosą łatwo może ulec przeziębieniu (szczególnie w czasie linienia i w zimne dni).

Norki wydają dość mało dźwięków i są zaliczane do zwierząt cichych.

Pożywienie

Norki amerykańskie są mięsożerne i są zręcznymi myśliwymi. Zjadają drobne ssaki (piżmaki, zające, ryjówki), a także żaby, bezkręgowce – stawonogi (np. raki) i owady, a często również ryby i ptactwo wodne. Norki zjadają także jaja ptaków.

Rozmnażanie

Raz do roku samica po ok. 40 – 80-dniowej ciąży rodzi 2 – 8 młodych (najczęściej 2 – 3). Okres godowy przypada na okres od lutego do początku kwietnia, narodziny młodych – na koniec kwietnia lub maj. Samica rodzi w gnieździe wyścielonym włosami, piórami i suchymi roślinami. Młode spędzają w nim pierwsze tygodnie życia. Po ok. 6 tygodniach są już częściowo samodzielne, zaś na jesieni matka opuszcza je ostatecznie. Dojrzałość płciową samice osiągają po ok. roku, zaś samce – po 18 miesiącach. Żyją do 4 – 6 lat.

Podgatunki

Wyróżnia się kilkanaście podgatunków norki amerykańskiej:

• N. vison aestuarina
• N. vison aniakensis
• N. vison energumenos
• N. vison evagor
• N. vison evergladensis
• N. vison ingens
• N. vison lacustris
• N. vison letifera
• N. vison lowii
• N. vison lutensis
• N. vison melampeplus
• N. vison mink
• N. vison nesolestes
• N. vison vison
• N. vison vulgivaga

Norki w hodowli

Norki amerykańskie są w wielu krajach europejskich (w tym także w Polsce) i na rosyjskiej Syberii dość powszechnie hodowane na fermach norek, jako zwierzęta futerkowe.

Forma fermowa tego gatunku jest znacznie większa od dzikiej (30 – 50 cm długości, ogon – 12 – 20 cm, waży dwukrotnie więcej aniżeli dzika).

W warunkach fermowych uzyskano ponad 200 odmian barwnych norki m.in.:

• biała
• czarna
• brązowa
• ciemnobrązowa (tzw. mahoń, „mahogen”)
• cross
• żółta (tzw. palomino)
• srebrzystoniebieska
• „velvet” – charakteryzująca się wyraźnie skróconą, jedwabistą okrywą włosową

Od 1991 r. istnienie ferm hodujących norki amerykańskie jest zakazane w Szwajcarii (mimo że wcześniej norki nie były tam nawet hodowane), od 1998 – w Austrii (istniały tam 3 fermy), a od 2003 – w Wielkiej Brytanii. Norki hodowlane nie radzą już sobie tak dobrze w środowisku naturalnym jak ich przodkowie.

Największym producentem skór norek na świecie są (stan w roku 2010): Dania (na ten kraj przypada ponad połowa światowej produkcji), Holandia, Norwegia, Finlandia i Szwecja.

W 2013 roku Polska zajęła drugie miejsce w produkcji i eksporcie futer m.in. z norek.

Użytkowość

Norki hodowane na fermach żywią się produktami ubocznymi pochodzenia zwierzęcego (zarówno z ubojni drobiu, jak i zakładów przetwórstwa rybnego). Kontrolą nad obrotem tymi produktami oraz fermami pełni Inspekcja Weterynaryjna. Fermy poddawane są obligatoryjnej kontroli na podstawie listy kontrolnej SPIWET 52.

W Polsce opracowany został także tak zwany „wskaźnik sprawności utylizacyjnej fermy”. Wskazuje on, w jakim procencie fermy zwierząt futerkowych mięsożernych redukują ilość odpadów pochodzenia zwierzęcego poprzez podawanie ich jako pokarmu.

Z norek hodowlanych, poza futrem używanym do wyrobu: ubrań, etoli, galanterii, biżuterii i rzęs, otrzymuje się także tłuszcz, z którego powstaje olej norkowy.

Wpływ na przyrodę

Norki amerykańskie sprowadzone zostały do Europy jako zwierzęta futerkowe. W stanie dzikim gatunek ten występuje w Ameryce Północnej, ale obecnie można go już również spotkać na terenie całej Eurazji, gdzie została introdukowana. Zdania na temat jej wpływu na populację rodzimej dla Europy norki europejskiej są podzielone: niektórzy uważają, że norka amerykańska wyparła europejską, a inni - że zajęła miejsce wcześniej wytępionej norki europejskiej.

Do powstania dzikiej populacji norek amerykańskich przyczynił się były ZSRR, na terenie którego prowadzono od roku 1937 do lat 50. XX w. na szeroką skalę jej aklimatyzację. Szacuje się że wypuszczono wtedy celowo ponad 20 tysięcy tych zwierząt. W Polsce pierwsze hodowle norek amerykańskich powstały w roku 1953, a już wkrótce zaobserwowano pierwszych pojedynczych uciekinierów i sporadyczne przypadki rozrodu tego gatunku poza hodowlą. Do lat 70. obserwacje norek były sporadyczne i pochodziły z północnej i wschodniej części Polski (Pomorze, Pojezierze Warmińsko-Mazurskie, Podlasie, Mazowsze). Na początku lat 80. obserwacje stały się liczniejsze, pochodziły najczęściej z dolin rzecznych Narwi, Biebrzy, Supraśli, z Mazur, Suwalszczyzny i Podlasia, Mazowsza, oraz Pomorza Zachodniego (Ruprecht 1996). W latach 80. kolonizacja terenu Polski nabrała tempa i gatunek zajął kolejne rejony kraju, należące dziś do województw: kujawsko-pomorskiego, wielkopolskiego, lubuskiego i dolnośląskiego. Do końca lat 90. norka amerykańska skolonizowała niemal cały obszar Polski. Wkrótce po rozpowszechnieniu się norka amerykańska zaczęła wśród przyrodników uchodzić za gatunek bardzo destrukcyjny dla rodzimych zoocenoz, wręcz wyniszczający lokalne populacje niektórych ptaków i ssaków. Szczególnie wiosną i latem ptaki w okresie lęgów i wyprowadzania piskląt są bardzo wrażliwe na jej drapieżnictwo. Ponadto samice kaczek, gęsi, łysek i perkozów podczas wychowu piskląt pierzą się na kilka tygodni, tracąc zdolność lotu i stając się wówczas bezbronne wobec drapieżników. Przypuszcza się, że ekspansja norki amerykańskiej odpowiada za obserwowane spadki populacji wielu gatunków ptaków, szczególnie łyski, a także za spadek liczebności piżmaka. W ramach ochrony przyrody podejmowane są próby eliminacji tego gatunku ze środowiska (jak dotąd na wyspach Szkocji i Morza Bałtyckiego), lub ograniczania liczebności populacji (np. w wielu parkach narodowych w Polsce, m.in. w ramach projektu "Polskie ostoje ptaków" finansowanego przez europejski instrument LIFE+).

Opinie na temat znaczenia współczesnych ferm norek dla zagrożenia dzikiej przyrody przez norkę amerykańską są podzielone. Współczesne badania genetyczne wskazują, że w Polsce dzika populacja norek amerykańskich jest wciąż zasilana w osobniki z różnych źródeł, a w pobliżu ferm norek wykazuje podobieństwa genetyczne do norek na fermie, co oznacza, że ucieczki norek z ferm wciąż zasilają dziką populację tego gatunku. Zwolennicy hodowli norek podkreślają natomiast, że tylko niewielki procent norek dziko żyjących pochodzi od hodowanych fermowo przodków, obecnie hodowane norki dalece odbiegają od swoich dzikich protoplastów i wątpliwe, czy obecnie utrzymywane na fermach zwierzęta potrafiłyby tak dobrze się zaaklimatyzować i przeżyć jak norki hodowane 20 i więcej lat temu. Ponadto obecne przepisy zabezpieczają fermy przed ucieczkami zwierząt, a także hodowcom nie zależy na utracie cennych zwierząt.