Fakty o: Bombus
Bombus – rodzaj owadów z rodziny pszczołowatych, obejmujący trzmiele i trzmielce – duże owady, gęsto owłosione, często jaskrawo ubarwione, ale zwykle z przewagą czerni lub też całkiem czarne. Mają bardzo duże znaczenie w gospodarce rolnej, ponieważ poszukując pyłku, którym się żywią zapylają wiele gatunków roślin uprawnych, polowych i szklarniowych, oraz dziko rosnących. Niektóre z nich są organizmami modelowymi w badaniach zachowania, fizjologii, strategii żerowania oraz ewolucji relacji społecznych wśród owadów.
Występowanie
Przedstawiciele tego rodzaju występują na większości kontynentów, z wyjątkiem znacznej części Afryki i nizin Indii. Wczesna dywersyfikacja gatunków przebiegała początkowo prawdopodobnie w krainie palearktycznej. Najliczniejsze są w strefie klimatu umiarkowanego. Introdukowano je do Australii i Nowej Zelandii. Są pospolitymi owadami łąk, pól i sadów.
W Polsce stwierdzono występowanie 40 gatunków należących do tego rodzaju, z czego najpospolitszymi są: trzmiel ziemny, trzmiel polny, trzmiel łąkowy i trzmiel kamiennik.
Biologia i ekologia
Budowa aparatu gębowego, a zwłaszcza długość ssawki, umożliwia im pobieranie pokarmu z koron kwiatów niedostępnych dla mniejszych pszczół z rodzaju Apis, na przykład z lucerny czy naparstnicy. Żerują już przy temperaturze 10 °C. Gatunki strefy umiarkowanej latają od początku kwietnia do końca września. Jako pierwsze z zimowego snu budzą się trzmiel gajowy, leśny, ziemny i wrzosowiskowy. Pierwszą czynnością po zimowym śnie jest wyszukanie miejsca na gniazdo. W zależności od gatunku wybierają takie miejsca jak podziemne nory, zakamarki w budynkach, kępy suchych traw, czy gruzowiska. W strefie tropikalnej trzmiele zakładają stałe kolonie całoroczne.
Trzmiele i trzmielce są bardzo wydajnymi zapylaczami, w ciągu dnia otwierają kilka tysięcy kwiatów. Przemieszczają się powoli – w locie osiągają prędkość ok. 10 km/h.
Większość trzmieli żyje w monogynicznych koloniach. Ich gniazdo składa się z części zewnętrznej – zbudowanej z suchej trawy, mchu i tym podobnych budulców, często wzmacnianych woskiem, oraz części wewnętrznej, gdzie samica matka buduje woskowy garnuszek, do którego znosi nektar z kwiatów. Następnie buduje z wosku pierwszą komórkę kolebkę, gdzie składa jaja, które ogrzewa ciepłem własnego ciała.
Trzmielce (brzmiki) nie budują gniazd. Nie występuje u nich kasta robotnic. Pasożytują na koloniach różnych, prymitywnie eusocjalnych gatunków trzmieli składając jaja w ich gniazdach, stąd angielska nazwa cuckoo bumblebee stanowiąca połączenie dwóch wyrazów: „trzmiel” i „kukułka”. Larwami trzmielców opiekują się robotnice trzmieli. Pasożytnictwo społeczne (prawdopodobnie fakultatywne) stwierdzono również u kilku gatunków z podrodzajów Alpinobombus i Thoracobombus.
Z jaj lęgną się czerwie (lęg trwa do tygodnia), są intensywnie karmione, a po 2 tygodniach tworzą kokony i przepoczwarczają się. Rozwój od jaja do owada doskonałego trwa od 28 do 36 dni.
W strefie umiarkowanej z jaj składanych od początku wiosny do połowy lata lęgną się robotnice pomagające matce w rozbudowie gniazda i spełniające w nim wszystkie funkcje opiekuńcze. Pierwsze osobniki z racji mniejszej ilości pokarmu są nieco mniejsze od wylęgających się później. Od sierpnia lęgną się samce, które odżywiają się pyłkiem kwiatowym, a na końcu młode samice. Liczebność trzmieli skupionych przy jednym gnieździe wzrasta najczęściej do 100 osobników. Jesienią w strefie umiarkowanej robotnice, samce, a także stare samice giną, zaś młode samice zimują i wiosną zakładają własne rody.
Użądlenia
Samice trzmieli (królowa-matka i robotnice) mają żądło służące im do obrony. Użądlenia tych owadów są bolesne, ale zdarzają się znacznie rzadziej niż użądlenia innych przedstawicieli pszczół lub os. Trzmiele są od nich dużo mniej agresywne, w normalnych warunkach mało napastliwe. Na ich żądle nie ma haczykowatych zakończeń, dlatego po użądleniu nie pozostaje ono w skórze człowieka. Jad trzmieli zawiera mniej substancji niebezpiecznych dla człowieka niż jad pszczeli. Po użądleniu mogą wystąpić miejscowe obrzęki tkanki podskórnej, a u osób nadwrażliwych – w różnym stopniu nasilone (rzadko silne) objawy wstrząsu anafilaktycznego.
Klasyfikacja
Trzmiele obecnie zaliczane do rodzaju Bombus były przez większość z ostatnich 200 lat zaliczane do dwóch rodzajów: Bombus (sensu stricto) i Psithyrus (rzadziej trzech, jeśli uwzględnić Bombias), klasyfikowanych w obrębie plemienia Bombini. Czasem umieszczano je w obecnie nieuznawanej podrodzinie Bombinae. Kryterium podziału na rodzaje stanowiły różnice w ich morfologii i biologii. Bombus s. str. obejmował owady określane nazwą trzmiele – są to owady eusocjalne, budujące gniazda, natomiast przedstawicieli rodzaju Psithyrus nazwano trzmielcami – to obligatoryjne pasożyty społeczne trzmieli, zewnętrznie bardzo do nich podobne, ale prowadzące odmienną strategię rozrodczą.
Analizy morfologiczne i molekularne wykazały, że tak definiowane plemię Bombini (Bombus i Psithyrus) stanowi takson parafiletyczny. W 1991 roku Paul H. Williams zaproponował włączenie trzmielców do rodzaju Bombus. Liczne badania molekularne wykazały, że trzmiele i trzmielce są ze sobą bardzo blisko spokrewnione. Propozycja Williamsa została szeroko zaakceptowana – trzmielce (Psithyrus) zaliczono do rodzaju Bombus, który stał się taksonem monofiletycznym.
Rodzaj Bombus sensu lato obejmuje ponad 250 gatunków pogrupowanych w podrodzajach. Odkrycie relacji pokrewieństwa pomiędzy tymi podrodzajami było przedmiotem wielu analiz, począwszy od 1880 roku. Liczba proponowanych podrodzajów wynosi około 40. W 2008 roku Wiliams zaproponował podział na 9 monofiletycznych podrodzajów, podając jednocześnie klucz do ich identyfikacji na podstawie cech morfologicznych (odrębnie dla samic i samców). Autor sugeruje również istnienie pomiędzy nimi różnic behawioralnych i ekologicznych (przedstawiona kolejność uwzględnia filogenezę):
- B. (Mendacibombus)
- B. (Bombias)
- B. (Kallobombus)
- B. (Orientalibombus)
- B. (Subterraneobombus)
- B. (Megabombus)
- B. (Thoracobombus)
- B. (Psithyrus)
- B. (Bombus) s. str.
Gatunki występujące w Polsce
Na obszarze Polski odnotowano występowanie 31 gatunków trzmieli i 9 gatunków trzmielców:
- trzmiel ciemnopasy (Bombus ruderatus)
- trzmiel drzewny lub parkowy (Bombus hypnorum)
- trzmiel gajowy (Bombus lucorum)
- trzmiel grzbietoplamy (Bombus maculidorsis)
- trzmiel kamiennik (Bombus lapidarius)
- trzmiel kołnierzykowy lub wielki (Bombus magnus)
- trzmiel łąkowy (Bombus pratorum)
- trzmiel ogrodowy (Bombus hortorum)
- trzmiel olbrzymi (Bombus fragrans)
- trzmiel ozdobny (Bombus distinguendus)
- trzmiel paskowany (Bombus subterraneus)
- trzmiel rdzawoodwłokowy (Bombus pomorum)
- trzmiel różnobarwny (Bombus soroeensis)
- trzmiel rudonogi (Bombus ruderarius)
- trzmiel rudoszary (Bombus sylvarum)
- trzmiel rudy (Bombus pascuorum)
- trzmiel Schrencka (Bombus schrencki)
- trzmiel stepowy (Bombus laesus)
- trzmiel sześciozębny (Bombus wurflenii)
- trzmiel szary (Bombus veteranus)
- trzmiel wąskopaskowy lub zamaskowany (Bombus cryptarum)
- trzmiel wielkooki (Bombus confusus)
- trzmiel wrzosowiskowy lub tajgowy (Bombus jonellus)
- trzmiel wschodni (Bombus semenoviellus)
- trzmiel wysokogórski (Bombus pyrenaeus)
- trzmiel wyżynny (Bombus mesomelas)
- trzmiel zachodni (Bombus cullumanus)
- trzmiel ziemny (Bombus terrestris)
- trzmiel zmienny (Bombus humilis)
- trzmiel żółtopasy (Bombus sichelii)
- trzmiel żółty (Bombus muscorum)
Trzmielce opisano w odrębnym artykule:
Zdjęcie: Carl von Blixen / Public domain / pl.wikipedia.orgZagrożenia i ochrona
W ciągu ostatnich lat liczba trzmieli i trzmielców zmniejszyła się o około 90%. Najbardziej zagraża im głód, chemizacja rolnictwa i degradacja środowiska. Stosowanie herbicydów niszczy rośliny kwietne, a preparaty owadobójcze trują wiele pożytecznych owadów, w tym również trzmiele i trzmielce. Znikają uprawy koniczyny, łubinu, komonicy i lucerny, które są bazą pokarmową tych owadów. Następuje również zanik kwiecistości – bioróżnorodności roślin. W przydomowych ogrodach sadzi się coraz mniej kwiatów, zastępując je mniej czasochłonnymi iglakami.
Problemem jest zmniejszanie się obszarów stanowiących miejsca lęgowe. Duża liczba gniazd, szczególnie na polach, niszczona jest przez ludzi, usuwa się martwe drzewa czy kłody, które mogą być schronieniem dla niektórych gatunków pszczół. Wypalanie wiosną traw i nieużytków powoduje spalenie wielu gniazd.
Trzmiele i trzmielce mają również dużo wrogów naturalnych wśród ptaków (srokosz, gąsiorek, trzmielojad), ssaków, pasożytów i drapieżców owadzich, a także bakterii, nicieni i wirusów.
Ponieważ w wielu wypadkach rola tych owadów jest nie do zastąpienia (zapylają wiele roślin, których pszczoły miodne ze względu na krótszy języczek nie są w stanie, latają przy niższej temperaturze niż inne pszczoły) a ich liczba z różnych powodów zmniejsza się (wiosenne wypalanie traw, zmniejszenie liczby miedz, chemizacja itp.), wskazane jest objęcie ich aktywną ochroną, poprzez zwiększenie bazy pokarmowej (nasadzenia roślin, jak np. ostróżka, naparstnica, nasturcja, lwia paszcza, bób, fasola i słonecznik) lub przygotowanie skrzynek lęgowych.
Zaleca się budowę skrzynek w formie prostopadłościanu o wymiarach wnętrza 15 X 15 X 15–20 cm. W jednej ze ścianek w środku lub nieco powyżej wykonywany jest otwór o średnicy 1,5–2 cm. Wieczko nieco szerzej przykrywa otwór, dla zabezpieczenia przed deszczem. Przed zamknięciem i ustawieniem, do środka wkładana jest kula o średnicy ok. 15 centymetrów z miękkiej i suchej trawy (same listki beż źdźbeł). Skrzynki muszą być zabezpieczone przed deszczem i wilgocią, mają więc pokryty folią dach, a w przypadku częściowego zakopania skrzynki, nawet całość jej powierzchni. Skrzynki ustawia się na pniu, cegle, mocuje na ścianie. Instaluje się je najpóźniej w kwietniu.
Botswanę