Rybołów zwyczajny

Taksonomia i ewolucja

Rybołów jest jednym z wielu gatunków ptaków pierwotnie opisanych przez Karola Linneusza w przełomowej, 10. edycji jego dzieła Systema Naturae, w którym otrzymał on binominalną nazwę Falco haliaeetus. Następnie, w 1809 roku został przeklasyfikowany do nowego rodzaju Pandion przez francuskiego zoologa Marie Jules'a Césara Savigny'ego. Savigny nazwę Pandion zaczerpnął od mitycznego króla greckiego Pandiona. W 1854 Karol Lucjan Bonaparte przeniósł rodzaj Pandion do nowo utworzonej, monotypowej rodziny Pandionidae.

Rybołów różni się pod kilkoma względami od innych dziennych ptaków drapieżnych. Jego palce są jednakowej długości, jego skoki są siatkowane, a szpony są raczej zaokrąglone, niż rowkowane. Rybołowy i sowy są jedynymi drapieżnikami, których zewnętrzny palec jest odwracalny, co pozwala im chwytać swoją ofiarę dwoma palcami z przodu i dwoma z tyłu. Jest to szczególnie przydatne przy łapaniu śliskich ryb.

Rybołów od zawsze stanowił problem dla taksonomów, tutaj traktowany jest jako jedyny żyjący przedstawiciel rodziny Pandionidae, która umieszczona jest tradycyjnie w rzędzie sokołowych (Falconiformes). Inne systemy klasyfikacyjne umieszczają go obok jastrzębi i orłów w rodzinie jastrzębiowatych (Accipitridae), która sama może być podnoszona do rangi rzędu szponiastych (Accipitriformes), a jeszcze inne zaliczają go do rodziny sokołowatych (Falconidae) w rzędzie Falconiformes. Taksonomia Sibleya-Ahlquista umieszcza go wraz z innymi dziennymi ptakami drapieżnymi w znacznie powiększonym rzędzie brodzących (Ciconiiformes), ale skutkuje to nienaturalną klasyfikacją parafiletyczną.

Rybołów jest także wyjątkowy pod tym względem, że jako pojedynczy gatunek występuje niemal na całym świecie. Nawet kilka podgatunków nie da się jednoznacznie oddzielić. Zasadniczo wyróżnia się cztery podgatunki, choć różnice są niewielkie, a część systematyków wymienia tylko trzy pierwsze, a czwarty (cristatus) podnosi do rangi osobnego gatunku:

• P. haliaetus haliaetus (rybołów, rybołów zwyczajny) – o zasięgu palearktycznym. Niemal cała Europa, południowa i środkowa Azja oraz północna Afryka. Zimuje w Afryce i południowej Azji. Przyloty od połowy marca do połowy czerwca i odloty od sierpnia do połowy października. W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy na niżu, prawie wyłącznie na dwóch obszarach: Pojezierza Mazurskiego oraz Pomorza Zachodniego, fragment ziemi lubuskiej i częściowo Wielkopolski – całkowita liczebność: 70–75 par (w wymienionych obszarach znalazło się 65 par). Nowsze szacunki podają obecność na terenie kraju około 30 par. W kraju przebywa od połowy marca do połowy listopada, choć niektóre pozostają na zimę (przeważnie gdy ta ma łagodniejszy przebieg).
• P. haliaetus carolinensis (Gmelin, 1788), Ameryka Północna. Ta forma jest większa, ciemniejsza i ma bledszą pierś od podgatunku nominatywnego.
• P. haliaetus ridgwayi (Maynard, 1887), Wyspy Karaibskie. Ta forma ma bardzo jasną głowę i pierś w porównaniu z podgatunkiem haliaetus, ze słabo zaznaczoną maską. Jest ptakiem osiadłym. Jego epitet gatunkowy upamiętnia amerykańskiego ornitologa Roberta Ridgwaya.
• P. haliaetus cristatus (rybołów australijski) – od wyspy Celebes na zachodzie po Australię na wschodzie oraz Wyspy Salomona i Nowa Kaledonia. W Australii i na Tasmanii linia brzegowa i niektóre duże rzeki. Najmniejszy i najbardziej wyróżniający się od pozostałych podgatunek; również osiadły. Takson o niepewnej pozycji taksonomicznej, przez część taksonomów wyodrębniany do rangi gatunku.

Występowanie

Pierwotnie rybołowy występowały w całej Europie, ale w zachodniej i środkowej jej części w XIX i na początku XX wieku został wytępiony. Pozostały jedynie szczątkowe populacje. Obecnie ocenia się, że w Europie żyje 8000 par, które przemieszczają się na krótkie lub długie dystanse. W Polsce w latach 90. XX wieku odnotowano 70–75 par lęgowych tego ptaka.

Cechy gatunku

Obie płci ubarwione jednakowo, ale samice są nieco większe od samców. U dorosłych rybołowów wierzch ciała jest jednolicie brązowy, brązowy pas biegnie również od oka, bokiem szyi na grzbiet. Spód czysto biały, na szyi i piersi szeroki pas brązowych plamek. Gardło i potylica brudnobiałe. Na białej głowie widać ciemny pasek oczny i sterczące pióra na ciemieniu i potylicy. Dziób i nogi szaroniebieskie. Długie i wąskie brunatne skrzydła w locie są zgięte w nadgarstkach, tak jak ma to miejsce u mew. Podobnie do tych siewkowców krótki, prosto ścięty ogon układa na kształt litery M. Skrajny palec zwrotny. Młode ptaki mają jasno obrzeżone pióra na grzbiecie i pokrywach skrzydłowych. U wszystkich rybołowów w powietrzu da się dostrzec jasny spód wyróżniający się od czarnych plam na nadgarstku, lotkach drugorzędowych i czarnych końcówek skrzydeł. U niektórych występuje wyraźna, ciemna przepaska na piersi.

Jego wyjątkowo długie szpony może tak ustawić, że dwa tylne palce przeciwstawne są do dwóch przednich. Przy nurkowaniu nozdrza ptaka są zamykane. Inną adaptacją do zanurzania związanego z trybem polowania są silnie natłuszczone pióra o wodoodpornych właściwościach. Dzięki temu ptak wznosi się w powietrze od razu po zanurkowaniu (nie musi suszyć skrzydeł). Jest trochę większy od myszołowa i ma dłuższe skrzydła.

Zachowanie

Rybołowy są aktywne cały dzień od świtu do zmierzchu i godzinami mogą przesiadywać na słupach lub wierzchołkach martwych drzew. W trakcie migracji wiosną i jesienią widuje się luźne koncentracje tego ptaka dochodzące do kilku lub kilkunastu osobników. Bardziej zaznaczają się odloty. W locie przyjmuje charakterystyczną sylwetkę z uniesionymi skrzydłami. W powietrzu porusza się z prędkością 30–60 km/h. Przed zanurkowaniem wysuwa do przodu nogi i łapie zdobycz długimi, smukłymi i ostrymi pazurami. Może nurkować i przez chwilę pływać po powierzchni wody rozpostartymi skrzydłami. Aby poderwać się do lotu uderza silnie skrzydłami i z rybą w szponach oddala się do spokojnego miejsca lub gniazda. Wobec człowieka jest bardzo płochliwy. Wędruje pojedynczo.

Wymiary średnie

Długość ciała

55–70 cm

Rozpiętość skrzydeł

145–183 cm

Długość ogona

19–23 cm

Masa ciała

1,1–2 kg

Biotop

Lasy, w których można znaleźć liczne duże, niezarośnięte zbiorniki wodne. Preferuje skraje starych borów sosnowych, wybrzeża morskie, zadrzewione brzegi rzek i jezior oraz różnego typu rozlewiska i mokradła. Lęgnie się na obrzeżach drzewostanów w pobliżu jezior i stawów hodowlanych. Wymogiem jest obecność wysokich sosen o płaskich koronach, dogodnych do założenia gniazda. Obserwatorzy spotykają się z nimi najczęściej na stawach rybnych i zbiornikach zaporowych.

Gody

Zajęcie rewiru samiec manifestuje widowiskowym lotem z naprzemiennym wznoszeniem się, zawisaniem w powietrzu i opadaniem. Dodatkowo wydaje przy tym donośny pisk. W szponach może czasem trzymać materiał na gniazdo lub upolowaną zdobycz. Ma to zwrócić uwagę samicy. Pary są monogamiczne.

Gniazdo

Na szczycie starego, wyniosłego drzewa (zazwyczaj sosny) lub w uskokach stromych brzegów. Zajmuje również sztuczne platformy oraz stare gniazda innych gatunków. Osiedla się nawet na słupach elektrycznych. Konstrukcję budują oboje partnerzy i wykorzystują przy tym różnych rozmiarów gałęzie. Do wyścielenia służą im mech, kora i trawa. Od góry jest zupełnie odsłonięte. Generalnie gnieździ się samotnie lub w małych koloniach, jednak w amerykańskim stanie Maryland obserwowano kolonie liczące 12–25 gniazd, na nowojorskiej Long Island była kolonia rybołowów licząca 40 gniazd, natomiast na sąsiedniej, niewielkiej wyspie Gardiners Island jeszcze większa kolonia, licząca ok. 200 gniazd.

Jaja

Składa w kwietniu lub maju 2–3 białe jaja z brązowym plamkowaniem.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres ok. 5 tygodni przez obydwoje rodziców, choć częściej robi to samica. Potomstwo, gniazdowniki, wykluwa się w odstępie paru dni. Karmi je samica, która rozdziela im pokarm przynoszony przez ojca. Pisklęta są lotne po 7–8 tygodniach, a opuszczają gniazdo po ok. 9 tygodniach. Pełną samodzielność osiągają po miesiącu lub dwóch. Rybołowy przystępują do swych pierwszych lęgów przeważnie w 3 roku życia.

Pożywienie

Niemal wyłącznie ryby, które chwyta rzucając się na nie z wyciągniętymi szponami (nawet z wysokości kilkudziesięciu metrów – 20–30 m, a nawet 70 m) i ze złożonymi skrzydłami (większość rybożernych ptaków korzysta w łowach z dzioba). Przeważnie mają 150–300 g (sporadycznie do 2 kg). Wypatruje je w prostym locie, a kiedy dostrzeże zwierzynę może przed spadnięciem na nią zawisnąć na chwilę w locie trzepocząc skrzydłami jak pustułka. Może polować z zasadzki – obserwuje zbiornik wodny z wysokiego drzewa, wtedy na rybę spada w krótkim locie. Zdarza się nierzadko, że całkowicie zanurza się pod powierzchnię wody, choć zwykle na głębokość 3 m. Z upolowaną ofiarą leci na wysokie drzewo i tam zabija oraz zjada zdobycz. Nogi są odpowiednio przystosowane do łapania ryb – spodnia część ma ostre, kolczate, wypukłe łuski, a palce zakończone są hakowatymi i ostrymi szponami. Gdy ryba dostrzeże zbliżające się niebezpieczeństwo znad powierzchni tafli akwenu i ucieknie rybołów przerywa atak wyhamowując lot tuż przed wodą. Mniej typowym pokarmem są drobne ssaki, ptaki, gady, płazy, skorupiaki i inne bezkręgowce, ale zjada je bardzo rzadko.

Łowiska znajdują na jeziorach w głębi lądu oraz na wybrzeżu morza. Żerowanie odbywa się przeważnie samotnie. Inaczej jest w przypadku obfitości ryb, kiedy to może tworzyć małe grupki. W okresie lęgowym żeruje w odległości kilku kilometrów od gniazda, choć zdarza się mu oddalać nawet o 30 km.

Wśród wędkarzy znane są wymyślone legendy o tym, że zdarzały się sytuacje, gdzie duże ryby wciągały ptasiego drapieżcę pod wodę i tam topiły. Wszelkie dowody są jedynie fotomontażem. Prawdą jest jednak fakt, że w przypadku zbyt dużej ryby rybołów nie potrafi się z nią unieść w powietrze, tym bardziej jak ofiara walczy i próbuje się uwolnić. Ptak nie może od razu jej uwolnić, bo uścisk szponów jest zbyt silny. W takim przypadku rozpościera skrzydła na powierzchni wody i ściska mocniej parę razy rybę, która jest pod wodą. Dzięki temu ta przestaje się szamotać. Po tej czynności znowu podejmuje trud wzniesienia się w powietrze ze zdobyczą. Pomimo tych prób atak na zbyt ciężkie ryby sporadycznie może skończyć się dla ptaka utonięciem, bo ten nie jest w stanie się od niej uwolnić.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd rybołowów obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.03 do 31.08) – w promieniu do 500 m od gniazda. Nie można tam przebywać, ani prowadzić robót leśnych.

Od paru lat daje się zauważyć spadek liczebności. Powodem tego zjawiska mogą być prześladowania i nielegalny odstrzał gatunku oraz zmiany do jakich dochodzi w ich siedliskach. Głównie chodzi tu o zagospodarowywanie terenów na cele turystyczne. Coraz częściej brakuje starych drzew, na których mógłby postawić gniazdo. Dlatego też rekompensuje się to zakładaniem specjalnych platform.