Gadożer zwyczajny

Występowanie

Zamieszkuje południową (Francja, Hiszpania) i środkową Europę, zachodnią i południową Azję aż po Indie oraz północno-zachodnią Afrykę. Przeloty w kwietniu - maju, a odloty od sierpnia do października. Pokonuje dalekie dystanse docierając na zimowiska w okolice równika. Europejska populacja, licząca około 6000 – 7000 osobników, zimuje w północnej i środkowej Afryce.

W Polsce niegdyś liczniejszy, obecnie skrajnie nielicznie lęgowy (10–15 par, niemal wyłącznie na wschodzie kraju, lęgnie się w Puszczy Białowieskiej, Sandomierskiej i Augustowskiej, w Bieszczadach i na Bagnach Biebrzańskich). Prawdopodobnie jednak najwięcej jest ich na Lubelszczyźnie (Puszcza Solska). Przelotem może być spotykany jednak w całym kraju. Niegdyś był uznawany za ptaka lęgowego całej Polski. W Europie Środkowej jego zasięg ogranicza się właściwie tylko do południowo-wschodniej Polski, a poza tym do Słowacji i Węgier.

Cechy gatunku

Brak dymorfizmu płciowego, choć samica nieco większa od samca. Grzbiet brązowo-brunatny, spód jasny, niemal biały z drobnymi plamkami układającymi się w brunatne, poprzeczne pręgi. Brak ciemnych plam nadgarstkowych na spodzie skrzydła, co odróżnia go m.in. od rybołowa. Głowa i szyja może być ciemniejsza i odcinać się od jasnej piersi i brzucha. Duże żółte oczy są skierowane ku przodowi, głowa duża, okrągła, podobna do sowiej. Dziób niebiesko-czarny z sinoszarą woskówką. Wąski i równo ścięty ogon, na którym widać cztery ciemne pręgi. Młodociane mają jaśniejszy grzbiet.

Wymiary średnie

• Długość ciała 62–67 cm
• Rozpiętość skrzydeł 170–185 cm
• Masa ciała ok. 2 kg

Biotop

Rozległe, wilgotne lasy, głównie stare kompleksy sosnowe (też torfowiska, mszary i olsy), w otoczeniu których znajdują się otwarte tereny podmokłe (bagna i mokradła), gdzie poluje. Zasiedla głównie cieplejsze rejony, co wynika z diety złożonej ze zwierząt zmiennocieplnych, których liczebność jest ograniczającym czynnikiem dla populacji gadożera.

Gniazdo

To luźna konstrukcja, na wysokim drzewie w jego szczytowej części, w sporej odległości od pnia. Gniazdo jest dobrze ukryte wśród gałęzi, choć nie osiąga dużych rozmiarów. Zbudowane z niewielkich patyków. Gadożery są silnie terytorialne w czasie wyprowadzanie lęgów. Para może wykorzystywać gniazdo przez wiele lat.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając pod koniec kwietnia lub w maju jedno białe jajo (czasem dwa). Długość jaja to około 70 mm. Niewielka ilość jaj w zniesieniu wynika z wąskiej specjalizacji pokarmowej, bo u innych ptaków drapieżnych samice znoszą zwykle 3–4 jaja. Większa ilość młodych sprawiałaby większe problemy ze zdobyciem wystarczającej ilości pokarmu. Z drugiej strony jajo jest duże i ciężkie, waży ok. 150 g.

Gadożer to ptak monogamiczny, w pary łączy się tylko na okres lęgów.

Wysiadywanie i dorastanie

Jajo wysiadywane jest przez okres około 35–45 dni przez obydwoje rodziców. Gdy rodzice przynoszą ofiarę (początkowo głównie samiec) młodym składają ją w zagłębienia gniazda. Matka mniejszym pisklętom może rozrywać pokarm na kawałki. Starsze potomstwo robi to samemu, a czasem stara się wyrywać żyjące gady czy płazy z dzioba rodzica. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo dopiero po około 60–80 dniach, kiedy to rodzice przestają je karmić. Młode mogą być w gnieździe nawet jeszcze we wrześniu, co nie jest typowe u innych drapieżnych. Do lęgów przystępują w 3–4 roku życia.

Pożywienie

Niemal wyłącznie płazy i gady, w tym jaszczurki. Poluje również na węże dochodzące do 2 metrów długości, np. w Polsce głównie żmije zygzakowate i zaskrońce, choć nie zwraca uwagi na ich jadowitość. Chroni się przed ich jadem jedynie za pomocą gęstego upierzenia skrzydeł (razy węża kierowane są na niewrażliwe pióra), choć dzięki swym sprawnym unikom i umiejętnemu łapaniu (łamiąc kręgosłup) nie jest zwykle kąsany. Same łapy gadożera są pokryte grubą i twardą łuską rogową, co jest dodatkowym zabezpieczeniem, którego nie mają inne ptaki drapieżne. Charakterystycznym dostosowaniem są też krótkie szpony. Uzupełnienie diety mogą stanowić ssaki, ptaki i owady.

Dieta jest więc bardziej wyspecjalizowana niż w przypadku np. kani rudej, co ogranicza jednocześnie jego występowanie i jest dość rzadkim zawężeniem preferencji pokarmowych u ptaków drapieżnych. W czasie polowania pomaga mu duża zręczność w walce z ofiarą. Zwykle węża zabija uderzając go w głowę i wbijając swe szpony w jego ciało. Gady połyka zazwyczaj w całości. Powoduje to osobliwy widok i proces u odpoczywającego osobnika, któremu powiodło się polowanie. Z dzioba gadożera może wystawać wtedy część ofiary np. ogon jaszczurki lub węża, podczas gdy ich głowa jest już trawiona w żołądku. Zdobycz zwisa też z dzioba tego drapieżnika, gdy przynosi swą zdobycz młodym. Do polowania zabiera się później niż inne ptaki, a nawet gdy te wracają już na odpoczynek. Wylatuje na łowy wczesnym popołudniem, bo w tej najcieplejszej porze dnia największą aktywność wykazują zmiennocieplne gady i płazy. W czasie zawisającego lotu, podobnego do myszołowów, gdy wypatruje swych ofiar opuszcza nogi. Może oddalać się nawet do 20 km od gniazda.

Ochrona

W Dyrektywie ptasiej uznany za skrajnie zagrożony przez skrajnie niewielką liczność populacji i przez zmiany środowiska wywoływane osuszaniem terenów podmokłych.

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd gadożerów obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1 marca do 30 września) – w promieniu do 500 m od gniazda.