Kowalik zwyczajny

Systematyka

Wyróżniono kilkanaście podgatunków S. europaea:

• kowalik zwyczajny (Sitta europaea caesia) – zachodnia, środkowa i południowo-wschodnia Europa.
• kowalik skandynawski (Sitta europaea europaea) – północna i wschodnia Europa.
• Sitta europaea hispaniensis – Portugalia, Hiszpania i północne Maroko.
• Sitta europaea cisalpina – Szwajcaria, Chorwacja, Włochy i Sycylia.
• Sitta europaea levantina – południowa Turcja, północna Syria i północny Liban.
• Sitta europaea persica – południowo-wschodnia Turcja, północny Irak i zachodni Iran.
• kowalik kaukaski (Sitta europaea caucasica) – północno-wschodnia Turcja do południowo-zachodniej Rosji.
• Sitta europaea rubiginosa – północny Iran i Azerbejdżan.
• kowalik syberyjski (Sitta europaea asiatica) – środkowa Rosja do wschodniej Syberii, Hokkaido (północna Japonia) i północno-zachodnia Mandżuria (północno-wschodnie Chiny).
• Sitta europaea albifrons – północno-wschodnia Syberia i północna część Wysp Kurylskich.
• Sitta europaea amurensis – południowo-wschodnia Syberia, Korea, środkowa i południowa Japonia, Hebei do północno-wschodniej Mandżurii (północno-wschodnie Chiny).
• kowalik białogardły (Sitta europaea roseilia) – południowe Kiusiu (skrajnie południowa Japonia).
• Sitta europaea bedfordi – Czedżu I. (Korea Południowa).
• Sitta europaea seorsa – północno-zachodnie Chiny.
• kowalik chiński (Sitta europaea sinensis) – północno-środkowe i wschodnie Chiny.

Występowanie

Zamieszkuje licznie lasy Europy (poza północną częścią Półwyspu Skandynawskiego, Irlandią i Szkocją), Maghreb, Azję Mniejszą i znaczną część umiarkowanej Azji (poza częścią centralną) do Pacyfiku i granicy tropików.

Podział na podgatunki jest sporny. Większość autorów w europejskiej populacji wyróżnia trzy podgatunki: S. europea europaea (Europa Północno-Wschodnia), S. europaea caesia (Europa Zachodnia i Wyspy Brytyjskie) oraz S. europaea sinensis (Europa Południowo-Wschodnia).

W Polsce szeroko rozpowszechniony, średnio liczny ptak lęgowy.

Cechy gatunku

Krępa sylwetka ze stosunkowo dużą głową, krótkim ogonem i mocnym, dłutowatym dziobem podobnym do dzioba dzięciołów. Obie płci podobnych rozmiarów, ubarwione prawie jednakowo, choć samiec w porównaniu z samicą ma bardziej rdzawy spód ciała i ciemnokasztanowe boki ciała z wiśniowym odcieniem. Z boku samice są jasnobrązowe z rdzawym odcieniem, a spód ich ciała jest beżoworudawy. Wierzch ciała kowalików jest szaroniebieski, policzki i podbródek białe, przez oko przechodzi czarny pasek sięgający do karku. Kolorystyka spodu ciała zróżnicowana u różnych podgatunków – u ptaków ze środkowej i południowej Europy oraz Wysp Brytyjskich jest on mniej lub bardziej intensywnie pomarańczowy, natomiast u ptaków z północy Europy – biały. Spodnie pióra ogonowe są czerwonobrązowe i widnieją na nich białe plamki. Dziób ma szaroniebieski kolor, tęczówki oczu są brązowe, a nogi żółtobrązowe. Ptak wielkości wróbla.

Wymiary średnie

długość ciała: ok. 14 cm rozpiętość skrzydeł: ok. 23–27 cm

Masa ciała

Masa ciała: ok. 20 g

Zachowanie

Poszukując pożywienia, chodzi po pniach drzew lub skałach, często głową w dół (potrafi to jako jeden z nielicznych ptaków, a spośród krajowych i europejskich – jako jedyny). Kowalik przemieszcza się inaczej niż dzięcioły i pełzacze, które, gdy chodzą po pniu, podpierają się ogonem jak trzecią kończyną. Poruszając się po korowinie drzewa, kowalik zaczepia na nierównościach pazury swych silnych palców. Wykonuje swobodne ruchy po dość gładkich, wilgotnych pniach buków. Doskonale się wspina (podobnie jak dzięcioły), chodzi nawet po spodniej stronie gałęzi. Podobnie jednak jak dzięcioły, kowalik swym potężnym dłutowatym dziobem wyciąga zdobycz ze szczelin w korze. Czaszka tego ptaka nie jest przystosowana do kucia w drewnie, a więc sam nie potrafi wykuć dziupli. Może najwyżej kilkoma dobrze wymierzonymi uderzeniami mocno wbić nasienie w szparę w korowinie (zachowania podobne do dzięcioła dużego). Jest to sposób na chowanie zapasów na wypadek gorszej zasobności terenu w pokarm. Takie zachowania obserwuje się przy karmnikach zimą. Regularnie, w bardzo krótkich odstępach czasu, przenosi w dziobie po jednym ziarnie i chowa je w pobliżu. Wykazują dużą ruchliwość i zwinność, zachowując przy tym ostrożność. Nie jest to ptak zbyt towarzyski.

Lot kowalika jest bardzo szybki i ma falisty tor. W czasie przelotu ptak zręcznie porusza się pomiędzy gałęziami. Można wtedy dostrzec jego szaroniebieski wierzch ciała, ciemne lotki i krótki czarno-biały ogon. Łatwo zauważyć tego ptaka, choć dłuższe przyglądanie się mu jest niemożliwe przez szybkie poruszanie się po pniach i przelatywanie z drzewa na drzewo. Zimą można spotkać kowaliki w stadach mieszanych z sikorami, pełzaczami, mysikrólikami i dzięciołami. Razem szukają pokarmu i wzajemnie ostrzegają się przed drapieżnikami. Nie tworzą same stad. Choć to gatunek osiadły, co parę lat może jesienią liczniej koczować. Zimą wraz z sikorkami przylatuje w pobliża siedzib ludzkich.

Głos

Często się odzywa i robi to głośno. Jego repertuar odgłosów jest bogaty. Słyszy się go zarówno wiosną i latem, jak jesienią i w cieplejsze zimowe dni. Wiosną jest to dźwięk podobny do sikorek „sit sit” lub „twij twij”. Letni lub jesienny odgłos „cit” jest wydawany już dużo rzadziej. W sytuacji zaniepokojenia woła głośno i ostro „trek trek”.

Biotop

Luźne starodrzewy liściaste i mieszane, parki miejskie, aleje starych drzew, duże zadrzewienia śródpolne, większe ogrody. Preferuje drzewostany z udziałem gatunków ciężkonasiennych np. dębu i buka. Unika wnętrza lasów i suchych borów iglastych. Występuje przeważnie na niższych lub średnich wysokościach nad poziomem morza. Czasem zasiedla też małe bory świerkowe i sosnowe, ale musi tam zalatywać na obszary z drzewami liściastymi.

Toki

W okresie godowym nie kryje się przed człowiekiem. Można zauważyć go wtedy, jak biega po pniu od ich podstawy po koronę i odzywa się co chwilę głośnym wabieniem. Pieśń miłosna wiosną rozlega się daleko po całym lesie. Tworzy monogamiczne pary.

Gniazdo

Najchętniej lęgnie się od maja do czerwca w dziuplach wykutych przeważnie przez dzięcioły (ale sam ich nie wykuwa), rzadziej budkach lęgowych, jeśli są na danym terenie i zwłaszcza wtedy, gdy nie ma tam odpowiedniej wielkości dziupli. Jeżeli wybrana dziupla ma zbyt duży otwór (względem tułowia ptaka), samica potrafi pomniejszyć go, używając gliny, błota i iłu (mieszając je wcześniej w dziobie ze śliną). Otwór wejściowy staje się tak mały, że sama z trudem potrafi się przez niego przecisnąć. Jest to dobry sposób obrony przed drapieżnikami i jednocześnie cecha rozpoznawcza dziupli zamieszkanych przez kowaliki. Wyściółka z płatków kory, szczególnie sosny (latać w tym celu może nawet kilkaset metrów od gniazda), mchu lub z suchej trawy i liści. Gliną kowalik wygładza też nierówności dziupli. Zazwyczaj zajmuje tę samą dziuplę przez kilka sezonów.

Jaja

Wyprowadza jeden lęg w ciągu roku. W kwietniu składa 5–8 jaj o średnich wymiarach 20x15 mm, białych z nielicznymi rdzawymi, szarymi i szarofioletowymi plamkami, które są gęściej usiane na tępym końcu.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 14 do 16 dni przez samicę. W tym czasie samiec karmi partnerkę. Po wykluciu potomstwo, gniazdowniki, jest karmione przez oboje rodziców. Pisklęta opuszczają gniazdo po 22 do 24 dniach.

Pożywienie

Zjada najliczniej występujące gatunki owadów, ich larwy, pająki i inne bezkręgowce, zimą nasiona i drobne owoce, również duże nasiona drzew liściastych i iglastych, zbóż takich jak jęczmień, owies oraz słonecznik, orzechy laskowe, żołędzie, nasiona bukowe. W trakcie sezonu lęgowego żywi się głównie motylami, pająkami i pluskwiakami. Jesienią i zimą jada zazwyczaj nasiona dębu, buka, grabu i leszczyny.

Owady są zbierane na drzewach – pniach, grubszych gałęziach, rzadziej na ziemi (głównie jesienią i zimą). Może też ścigać owady w powietrzu. Bierze ważny udział w ograniczaniu lokalnej populacji owadów. Wykorzystuje swoje możliwości poruszania się po pniach głową w dół – zbiera te owady, które zostały przeoczone przez ptaki chodzące głową do góry. Podważa swym długim i silnym dziobem korę, aby wydobyć spod niej owady – podobnie jak dzięcioły, choć nie jest z nimi blisko spokrewniony. Oprócz tego uderzeniami dzioba odłupuje kawałki kory lub twarde łupiny nasion i dłubie w spróchniałym drewnie. Zebrane duże nasiona rozkuwa poprzez ich wciśnięcie w zakamarki kory lub w zagłębienia ziemi. Zimą odwiedza karmniki.