Dżelada brunatna

Występowanie

Obecny zasięg występowania dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej Etiopii i Erytrei. Najliczniej występuje w Parku Narodowym Semien w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m n.p.m. Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy opisany naukowo przez E. Rüppella w 1835 roku pod nazwą Macacus gelada. Jako miejsce typowe autor wskazał góry Semien w Etiopii. Jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus – dżelada, utworzonego przez I. Geoffroy Saint-Hilaire'a w 1843 roku.

Gatunek typowy: Macacus gelada Rüppell, 1835

Etymologia

Nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: θήρ thēr – „dzika bestia” oraz πίθηκος píthēkos – „małpa”. Epitet gatunkowy pochodzi od gelada, nazwy używanej przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady.

Wygląd

Długość głowy i tułowia ok. 70 cm, ogona ok. 50 cm. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami, występuje bujna grzywa.

Ekologia i rozród

Dżelady żywią się w 90% trawą, a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia, dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.

Podgatunki

Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady:

• T. gelada gelada – dżelada brunatna
• T. gelada obscurus – dżelada ciemna

Prawdopodobnie wzdłuż rzeki Uebi Szebelie istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek.

Zagrożenia

Gatunek był uważany za bliski zagrożeniu wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.