Lelek zwyczajny

Podgatunki

Wyróżniono kilka podgatunków C. europaeus:

• C. europaeus europaeus – środkowa i północna Europa do środkowej, północnej oraz południowo-środkowej Syberii.
• C. europaeus meridionalis – południowa Europa i północna Afryka do Kaukazu i północno-zachodni Iran.
• C. europaeus sarudnyi – Kazachstan i zachodnia Syberia.
• C. europaeus unwini – Irak i Iran do Turkmenistanu i Uzbekistanu, na południe po zachodni i północny Pakistan.
• C. europaeus plumipes – północno-zachodnie Chiny do zachodniej i południowej Mongolii.
• C. europaeus dementievi – północno-wschodnia Mongolia do południowo-środkowej Syberii (południowe Zabajkale).

Taksonomia

Nazwa rodzajowa caprimulgus pochodzi od słów capra, czyli koza i mulgere, które znaczy doić. Nazwa gatunkowa europeas pochodzi od kontynentu europejskiego.

Występowanie

Lelek, ponieważ należy do rodziny lelkowatych, preferuje cieplejsze tereny Starego i Nowego Świata. Zamieszkuje Europę (bez północnej części Półwyspu Skandynawskiego i północnej europejskiej części Rosji), środkową i południowo-zachodnią Azję aż po Pakistan, Mongolię i północne Chiny, oraz północno-zachodnią Afrykę. To ptak wędrowny pokonujący duże odległości. Przeloty w kwietniu – maju i sierpniu – październiku. Zimuje w Afryce Subsaharyjskiej – w zachodniej, wschodniej i południowej części kontynentu.

W Polsce nieliczny gatunek lęgowy spotykany w całym kraju, również w niższych górach, choć rozmieszczony nierównomiernie. Jego obecność zależy od preferowanych siedlisk.

Morfologia

Ptak o smukłej sylwetce, dużej głowie i niewyodrębnionej szyi. Czarny dziób delikatny, krótki, szeroko rozcięty i płaski w formie głębokiej paszczy sięgającej poza oko, otoczony sztywnymi, szczeciniastymi piórami (zwiększają efektywność w trakcie polowania na latające owady). Lelki mają duże, czarnobrązowe oczy. Pióra okrywowe podobne do sowich. Ubarwienie miękkie, imitujące korę: wierzch ciała szarobrunatny o czarnym, szarym i brunatnym podłużnym pręgowaniu oraz plamach w tych samych barwach. Szara, pokryta plamami pierś, brązowy lub żółtordzawy spód o brunatnym poprzecznym drobnym prążkowaniu. Skrzydła i ogon są długie. Lotki brunatne, pokryte jaśniejszymi plamami. Trzy pierwsze lotki z dużymi białymi plamami. Na szarych sterówkach poprzeczne brunatne prążkowanie. Nogi są brązowe. Obie płci mają podobną wielkość. Samca można odróżnić od samicy po dużych plamach na końcach skrzydeł i po biało zakończonych sterówkach, które dobrze widać w locie. Gdy trzyma się ptaka w ręku i obserwuje z bliska, można rozpoznać płeć z większą pewnością, po rysunku i ubarwieniu skrajnych lotek.

Rozmiarami podobny jest do smukłej turkawki lub kosa. Prowadzi skryty tryb życia. Za dnia odpoczywa na ziemi lub wzdłuż gałęzi na drzewach. Słabe i krótkie palce nie pozwalają obejmować lelkowi gałęzi w sposób, w jaki to robią pozostałe ptaki. Ubarwienie ochronne dobrze maskuje siedzącego ptaka, a dodatkowa wyprostowana postawa obok kawałka drewna z zamkniętymi oczami sprawia, że jest rzadko dostrzegany. Zwykle zauważyć go można dopiero wtedy, gdy znienacka wyfrunie spod nóg zakłócającego mu spokój człowieka. Gdy warunki pogodowe są niesprzyjające, lelek potrafi obniżyć temperaturę ciała i zapaść w letarg, przez co zwalnia przebieg procesów przemiany materii i może przeżyć do czasu, aż sytuacja się poprawi.

Lot

W locie przypomina pustułkę lub dużą jaskółkę. W powietrzu porusza się cicho i lekko. Wylatuje nad porębami najczęściej o zmierzchu. Czasami przelatuje ponad wierzchołkami drzew.

Wymiary średnie

dł. ciała

do 27 cm

rozpiętość skrzydeł

52–55 cm

masa ciała

ok. 80 g

Głos

Gdy leci wydaje „ku-ik”. Obecność na danym terenie zdradza też warczący śpiew tokowy samca trwający zwykle minutę i trzaskanie skrzydłami w trakcie lotu godowego. Robi to siedząc na drzewie, a głos ten przypomina pracujący silnik „erro-rrroor”. Samicę wabi też wołaniem „hejt”. Spłoszony ptak reaguje ochrypłym odgłosem „chrak”.

Biotop

Suche, świetliste bory sosnowe w pobliżu łąk, pól, polan, zrębów, młodników. Preferuje też lasy poprzecinane porębami, ich skraje, ale może też może wyprowadzić lęg na terenach bez zwartych drzewostanów. Spotkać go można na wrzosowiskach, zarastających pożarzyskach i wydmach z młodymi kompleksami leśnymi, rzadziej w większych sadach i parkach.

Okres lęgowy

Gatunek monogamiczny.

Gniazdo

Nie buduje gniazda, jaja składa bezpośrednio na ziemi (piasku, wrzosowisku, mchu, ściółce leśnej lub żwirze). Niepokojony może przenieść jaja o kilka metrów.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza dwa lęgi (jeden w skrajnie północnych częściach areału występowania), składając w maju i lipcu po 2 błyszczące eliptycznego kształtu jaja. Są one mlecznobiałe w szare i brązowe plamy, co bardzo dobrze je maskuje. Gdy pierwsze zniesienie zostanie zniszczone, zawsze zakłada następne. W razie niebezpieczeństwa matka może przenieść jaja w dziobie w inne miejsce.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez oboje rodziców (częściej przez samicę) przez 17 do 18 dni, po czym zajmują się karmieniem młodych. Pisklęta, rzekome gniazdowniki, po kilku dniach biegają po ziemi w pobliżu gniazda. Mają szarobrązowy puch. Po 15–20 dniach zaczynają latać i opuszczają gniazdo na dobre, a po 3 tygodniach się usamodzielniają, choć przez kolejne 2 tygodnie są jeszcze dokarmiane przez rodziców.

Pożywienie

Owady chwytane w locie do szeroko otwartego dzioba, głównie ćmy, muchówki, koniki polne, świerszcze i chrząszcze. Ten nocny łowca poluje o zmierzchu i świcie. Czasem wyruszając z punktu obserwacyjnego ściga owady.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Utrata siedlisk i zmniejszenie ilości dużych owadów sprawia, że lelek staje się coraz rzadszym ptakiem.