Fakty o: Trzmielojad zwyczajny
Trzmielojad zwyczajny, trzmielojad, pszczołojad – gatunek dużego, wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych. Nie wyróżnia się podgatunków.
Występowanie
Zamieszkuje niemal całą Europę (oprócz północnej Skandynawii i większej części Wysp Brytyjskich) oraz Azję, od zachodu po środkową Syberię. Odbywa wyjątkowo długie wędrówki, jak na europejskie ptaki szponiaste. Zimuje w środkowej Afryce, ale nigdy w Europie.
- W Polsce rozpowszechniony, choć występuje nierównomiernie – częściej w południowej i wschodniej części kraju. W pozostałej części kraju spotkać go można głównie w dolinach rzek. Omija jedynie najwyższe partie polskich gór. To nieliczny, a w Wielkopolsce i na Pomorzu bardzo nieliczny ptak lęgowy. Możliwe jednak, że szacowana populacja krajowa jest zaniżona – często trzmielojady są mylnie uznawane za myszołowy. Przylatuje od połowy kwietnia i w maju (najpóźniej na początku czerwca), a odlatuje w sierpniu i wrześniu. Migracja, poprzez większą liczbę ptaków, jest lepiej zauważalna jedynie na Wybrzeżu. W historii ornitologicznych obserwacji znalazły się dni, kiedy w ciągu godziny widziano kilkadziesiąt przelatujących trzmielojadów. Wyjątkowo spotykano go w październiku i listopadzie, ale nigdy zimą.
Wygląd zewnętrzny
Obie płci ubarwione podobnie, ale dorosły samiec ma szarą głowę, a samica jest ciemniejsza, bardziej brązowa. Dorosłe ptaki obu płci oraz ptaki młode różnią się od siebie również wzorem prążkowania na lotkach i sterówkach. Upierzenie bardzo zmienne, od jasnego, śmietankowo-białego po ciemnobrunatne. Spód zawsze jaśniejszy niż grzbiet, mocno prążkowany, a na sterówkach 2–4 wyraźne ciemniejsze, poprzeczne pasy (odróżniające go od bardzo podobnego, choć nie blisko spokrewnionego, myszołowa). Podobne poprzeczne pasy widoczne również na lotkach, a u spodu skrzydeł ciemne plamy nadgarstkowe. Tylny brzeg skrzydeł i ogona zakończony ciemnym pasem. Młode bardziej brązowe, między paskami ogona mają delikatne prążkowanie. Ich oczy są ciemne, mają też żółtą woskówkę ze szczelinowatymi nozdrzami.
- Tęczówka oka żółta u dorosłych i ciemna u młodych, dziób czarny. Brak szczecin w pobliżu dzioba, natomiast gęste, sztywne pióra tworzą ochronę przed żądłami owadów. Nogi żółte, palce grube i krótkie, zakończone krótkimi, niezbyt zakrzywionymi szponami. Skok pokryty grubymi tarczkami rogowymi, które chronią przed użądleniami.
- Sylwetka w locie: skrzydła długie i szerokie, o nieregularnej krawędzi; głowa niewielka, smukła, klinowata, wysunięta do przodu, podobnie jak u kukułki; ogon długi, wąski u nasady, z zaokrąglonym końcem.
Rozpoznawanie
Od myszołowa zwyczajnego trzmielojad różni się smuklejszą sylwetką głowy i szyi (upodabniająca go nieco do kukułki), rysunkiem na skrzydłach i dłuższym ogonie z zaokrąglonymi rogami. Na spodzie skrzydła ciemna plama w nadgarstku (podobnie jak u myszołowa włochatego), a na sterówkach znajdują się oddalone od siebie poprzeczne paski (u myszołowa zwyczajnego ogon jest równomiernie i gęściej prążkowany, myszołów włochaty ma ogon biały u nasady, z jednym lub kilkoma ciemnymi pasami przy końcu). Głowa jest delikatniejsza, a szyja znacznie węższa od innych ptaków szponiastych. Trzmielojad nie ma popularnego u ptaków drapieżnych nieopierzonego kostnego daszka nad okiem.
Rozmiary
- dł. ciała ok. 50–60 cm
- rozpiętość skrzydeł ok. 135–160 cm
- masa ciała: samiec 440–943 g, samica 360–1050 g
Głos
Rzadko słyszany; jest to wysokie, żałosne kwilenie „pii-lu”.
Zachowanie
Lata miękko, uderzenia skrzydeł są głębokie, a głowa i szyja wysunięte wyraźnie do przodu. Szybuje na płaskich, poziomo ustawionych skrzydłach, z końcami zwykle opuszczonymi lub ewentualnie nieznacznie wygiętymi (ale nie uniesionymi w kształcie litery V, jak np. myszołowy). W locie ślizgowym skrzydła są łukowato wygięte, z prostym tylnym brzegiem i mocno do przodu wysuniętymi nadgarstkami. W przeciwieństwie do myszołowa nie zawisa. Skryty, płochliwy, zazwyczaj trudny do zaobserwowania, z wyjątkiem toków, migracji czy przelotu na żerowiska nad lasami. Podczas wędrówek zbiera się w luźne stada do 30 osobników i gromadzi przy morskich cieśninach i na wybrzeżach. Czasem przelatuje samotnie. W okresie tym nie żeruje, ale spala zapasy tłuszczu. Europejskie ptaki lecą albo od strony wschodniej – nad Bosforem – albo od zachodniej – nad Gibraltarem. Natomiast w okresie lęgowym wykazuje silny terytorializm, przez co pary żyją w rozproszeniu.
Długość życia
Najstarszy odnotowany (zaobrączkowany) trzmielojad dożył wieku 29 lat.
Zdjęcie: Accipiter (Rainer Altenkamp, Berlin) / CC BY 3.0 / pl.wikipedia.orgŚrodowisko
Różnego rodzaju lasy; preferuje stare, świetliste drzewostany liściaste i mieszane, zwłaszcza przylegające do terenów otwartych, np. polan, łąk, pól, lub poprzecinane zrębami, rzadziej bory. Zamieszkuje zarówno tereny nizinne, jak i pagórkowate czy górskie (z wyjątkiem najwyższych partii gór), w ciepłych rejonach o niskich opadach w środkowych i wysokich szerokościach geograficznych.
Zdjęcie: Wespenbussard_(Pernis_apivorus)_am_Boden_mit_Wespe / CC BY-SA 3.0 / pl.wikipedia.orgPożywienie
Socjalne błonkoskrzydłe żądłówki – osy, szerszenie, trzmiele. Obserwuje ruchy tych owadów, dzięki czemu lokalizuje ich gniazda i następnie rozgrzebuje je, żerując nawet przez kilka dni. Może również poszukiwać pokarmu chodząc po ziemi. Wyjada przede wszystkim larwy i poczwarki sprawnie wygrzebując je nogami z ziemnych gniazd, ale dorosłe osobniki zjadają również imago, odrzucając przed połknięciem odwłok (ostatni segment) zawierający żądło (nie robi tego zawsze, bo w żołądkach znajdowano całe ciała owadów z żądłami). Agresywnie broniące się osy sprawnie wychwytuje siedząc na pobliskiej gałęzi lub na ziemi. Młode są karmione całymi plastrami z czerwiami z wygrzebanych gniazd owadów, które rozrywa dziobem i pazurami. Może też rabować gniazda os wiszące na drzewie lub znajdujące się w dziupli. Jednak nie łapie lecących pszczół miodnych, ani nie dobiera się do ich larw i poczwarek w ulach.
Czasami, zwłaszcza wiosną, pieszo poluje na jaszczurki, żaby (częściej wiosną) i duże owady, a także podloty drobnych ptaków gniazdujących na ziemi oraz wyjada jaja. Ptaków jednak nie goni w locie. Późnym latem zjada również owoce, w tym jagody. W przenoszeniu całych gniazd os lub plastrów do swojego nadrzewnego gniazda i ich rozgrzebywaniu pomagają mu silne nogi o tępych pazurach. Inną adaptacją są sztywne pióra zapobiegające atakom rozszalałych os – przylegają mocno do ciała. Na kantarku obok dziobu drobne pióra są łuskowato ułożone i tworzą strukturą podobną do pancerza, co chroni przed użądleniem (u innych drapieżnych skóra jest naga lub opierzona szczecinkowatymi piórami). Brakuje mu jednak specjalnych przystosowań do zabijania większych kręgowców. Za pokarmem może oddalać się o parę kilometrów od gniazda, zapuszczając się na tereny otwarte.
W wielu językach, również w polskim, nazwa tego ptaka odnosi się do specjalizacji pokarmowej, czyli do trzmieli, os i pszczół.
Lęgi
Wyprowadza jeden lęg w roku na przełomie maja i czerwca.
Zachowania godowe
Toki rozpoczynają się zaraz po przylocie z zimowisk. W słoneczne, ciepłe dni samce wykonują loty godowe, trzepocząc skrzydłami nad grzbietem, w sposób przypominający lot motyla. Pary są monogamiczne.
Gniazdo
Na drzewie liściastym lub iglastym na grubej gałęzi lub w rozwidleniu pnia, często na skraju lasu. Zajmuje opuszczone gniazdo innych ptaków drapieżnych (kani, myszołowa, a nawet wrony) lub buduje je samodzielnie. Stosunkowo niewielkie, charakterystycznie obficie obłożone po bokach gałązkami z zielonymi liśćmi brzozy lub osiki. Wyścielone jest trawą i porostami.
Jaja i wysiadywanie
Samica po powrocie z zimowiska w Afryce Południowej składa 1–2 jaja koloru żółtobiałego, niemal całkowicie pokryte rdzawobrązowymi plamami i rozmazami, o średnich wymiarach 50x41 mm i wadze 49 g. Drugie jajo składane jest po 3 dniach od złożenia pierwszego. Jaja wysiadywane są przez okres około 30–35 dni przez obydwoje rodziców, choć większy udział w tej czynności ma samica.
Pisklęta
Po wykluciu samica pozostaje w gnieździe, ogrzewając i chroniąc pisklęta, a samiec przynosi im pokarm. Przy porcjowaniu zdobyczy najpierw rozdziela ją swoim młodym, a potem sama łapczywie rzuca się na plastry i wyjada ich zawartość. Po 2 tygodniach młode potrafią już samodzielnie wydłubać larwy z plastrów, wtedy też samica zaczyna opuszczać gniazdo by polować. W przeciwieństwie do innych ptaków drapieżnych, młode nie wydalają kału poza gniazdo, ale na jego krawędź. Pisklęta opuszczają gniazdo po 40–45 dniach. Po wylocie młode korzystają z opieki rodziców jeszcze przez 14–20 dni – wracając do swego rodzinnego gniazda, gdzie rodzice zostawiają im pokarm. Dojrzałość płciową osiągają prawdopodobnie w 2. lub 3. roku życia.
Zdjęcie: Didier Descouens / CC BY-SA 4.0 / pl.wikipedia.orgStatus i ochrona
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Europejską populację trzmielojada szacuje się na ok. 70 tys. par, a polską – na ok. 2 tys. par. Liczebność i zagęszczenie populacji są zmienne z roku na rok, zależnie od dostępności pokarmu (os). Niekorzystnie na jego populacje wpływa budowa monokultur leśnych, jak też zalesianie polan.