Szczudłak zwyczajny

Systematyka i występowanie

Występowanie w zależności od podgatunku:

• szczudłak zwyczajny, szczudłak (Himantopus himantopus himantopus) (Linnaeus, 1758) – od południowo-zachodniej Francji przez Półwysep Iberyjski po Afrykę Południową i Madagaskar; na wschodzie osiąga Chiny, Tajwan, Indie i Półwysep Indochiński. Częściowo osiadły, północne populacje wędrowne, odlatują nad Morze Śródziemne, do Afryki aż po równik, na Bliski Wschód oraz do Azji Południowej i Południowo-Wschodniej aż po Borneo i Filipiny. W Europie Środkowej regularnie lęgowy na Węgrzech.

W Polsce pojawia się regularnie, sporadycznie odbywa lęgi. Do 2011 stwierdzony ok. 126 razy (łącznie obserwowano ok. 289 osobników), natomiast w samym tylko 2012 odnotowano 34 stwierdzenia (58 osobników), co było największym obserwowanym nalotem tych ptaków w historii. Znaczny wzrost liczby stwierdzeń szczudłaka na terenie kraju skłonił Komisję Faunistyczną Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego do usunięcia go z listy ptaków, których pojawy podlegają weryfikacji. Komisja Faunistyczna nadal jednak odnotowuje lęgi, których liczba także wzrasta – od lat 90. XX wieku do 2003 stwierdzono jedynie 7 takich przypadków, zaś w samym tylko roku 2017 gniazdowało 7 par.

• szczudłak białogłowy (Himantopus himantopus leucocephalus) Gould, 1837 – południowa Sumatra i Jawa na wschód po Nową Gwineę i na południe po Australię, Tasmanię i Nową Zelandię. Zimą jego zasięg występowania rozszerza się na północ po Filipiny, na zachodzie dolatuje do Sri Lanki.
• szczudłak hawajski (Himantopus himantopus knudseni) Stejneger, 1887 – Hawaje,
• szczudłak białobrewy (Himantopus himantopus mexicanus) (Statius Müller, 1776) – zachodnie i południowe USA przez Amerykę Środkową i Karaiby po Kolumbię, północna Wenezuela, Galapagos, wschodni Ekwador do południowo-zachodniego Peru, północno-wschodnia Brazylia,
• szczudłak obrożny (Himantopus himantopus melanurus) Vieillot, 1817 – Chile i wschodnio-środkowe Peru przez Boliwię i Paragwaj do południowo-wschodniej Brazylii oraz na południe po południowo-środkową Argentynę.

Jest to ptak, który ma jeden z najrozleglejszych zasięgów występowania. W jego środkowych strefach jest osiadły lub koczujący. W XX wieku rozszerzył swój zasięg bardziej na północ. Długo utrzymujące się susze nad Morzem Śródziemnym powodują inwazje tych ptaków do Europy Środkowej i zasiedlenia kolejnych par lęgowych.

Systematyka w obrębie kompleksu Himantopus himantopus jest skomplikowana i każdy z powyższych podgatunków (z wyjątkiem nominatywnego) jest przez niektórych naukowców uważany za odrębny gatunek.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Ptak wielkości turkawki lub gołębia, choć z powodu długich nóg w terenie wygląda na większego. W locie ma bardzo rozciągniętą sylwetkę, a nogi sięgają 20 cm poza ogon.

W szacie godowej samiec ma wierzch głowy, kark, grzbiet i pokrywy skrzydłowe czarne z zielonkawym połyskiem, ogon popielaty. Reszta ciała, w tym kuper, białe. Brzuch ma lekko różowawy odcień. Czarne pióra na karku i głowie mogą być usiane białymi plamkami, czasem dość dużymi. Dziób długi, ostry, czarny, nogi bardzo długie, czerwonoróżowe. Samica podobna do samca, jednak zamiast koloru czarnego występuje brązowoczarny, a głowa i parę piór na karku są białe. W szacie spoczynkowej głowa i szyja bieleją. Osobniki młodociane mają cały wierzch ciała szarobrązowy, a spód biały. U H. h. knudseni na głowie i szyi czarne plamy zajmują znacznie większy obszar. Występuje u nich również silniejszy dymorfizm płciowy.

Rozmiary

dł. ciała ok. 35–40 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 75 cm

Masa

ok. 140–205 g

Głos

Wydaje wysokie, głośne i powtarzalne „kuip kuip”.

Środowisko

Otwarte brzegi jezior, zarówno słodkich jak i słonawych czy słonych, pola ryżowe i słone łąki. Najliczniejszy na stepach i półpustyniach. Przebywa nad płytkimi wodami, gdzie brzegi są porośnięte niewysoką roślinnością.

Pożywienie

Owady wodne oraz lądowe, skorupiaki, robaki, pajęczaki, kijanki, małe ryby i mięczaki. Żeruje na płyciznach, wchodząc po brzuch do wody.

Okres godowy

Toki

Na tereny lęgowe wraca w marcu i kwietniu. W czasie toków głośno krzyczy, trzepie skrzydłami i wysoko podskakuje.

Gniazdo

W suchym miejscu na ziemi, na małej wysepce lub na wywyższeniu otoczonym wodą. Nie jest wybredny, jeśli chodzi o miejsce gniazdowania. Na wilgotnym podłożu gniazdo to dość wysoka budowla z wodnych roślin, a na suchym jamka z paroma kawałkami trzciny. Zwykle tworzy kolonie liczące kilkadziesiąt par.

Okres lęgowy

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając 4 jasnobrunatne jaja z ciemnymi plamkami. Na półkuli północnej lęgi rozpoczynają się w marcu, a na skrajnie północnych stanowiskach w maju. Na półkuli południowej – w lipcu–sierpniu.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 22–26 dni przez obydwoje rodziców.

Pisklęta

Młode krótko przebywają w gnieździe. Już wtedy widać u nich długie nogi. Szybko zaczynają pływać i pluskać się w płytkiej wodzie. W puchu mają piaskowoszary grzbiet z czarnymi prążkami i plamkami, a białawy brzuch. Pisklęta pierzą się i stają się lotne w wieku 30–35 dni. Przybór wód może być powodem nawet dość znacznych strat w liczebności młodych. Rodzice otaczają pisklęta troskliwą opieką, a w razie niebezpieczeństwa potrafią odważnie ich bronić, wrzeszcząc przeraźliwie na napastnika lub odciągając go od gniazda, udając osobniki kalekie. Na południe odlatują od sierpnia do września.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. IUCN klasyfikuje szczudłaka jako gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern).