Żubr europejski

Taksonomia

Żubr został opisany naukowo przez Karola Linneusza jako Bos bonasus. Od XIX wieku klasyfikowany jest w rodzaju Bison razem z północnoamerykańskim bizonem (Bison bison). Wyróżnia się podgatunki:

• żubr nizinny (Bison bonasus bonasus) – przed I wojną światową zamieszkiwał w stanie dzikim jedynie Puszczę Białowieską. W wyniku działań wojennych i kłusownictwa do 1920 nie dotrwał żaden osobnik tej populacji. Odtworzono ją dzięki osobnikom trzymanym w niewoli.
• żubr kaukaski (górski) (Bison bonasus caucasicus) – mniejszy od żubra nizinnego. Zamieszkiwał niegdyś Kaukaz. Na górze Alous zostały zabite ostatnie trzy sztuki w 1927 roku.
• żubr karpacki (węgierski) (Bison bonasus hungarorum) – żył na terenie południowych Karpat i Siedmiogrodu. Wymarł około 1790 lub w 1762 roku. Istnienie tego podgatunku nie jest jednak pewne, ponieważ został on opisany na podstawie fragmentu mózgoczaszki jednego dorosłego samca.

Żubr Bison bonasus jest jedynym gatunkiem ze swojego rodzaju zasiedlającym Europę w okresie holocenu. We wcześniejszych okresach, począwszy od wczesnego plejstocenu, na tym terenie pojawiały się wymarłe obecnie formy, uznawane za odrębne gatunki, m.in. Bison priscus, B. schoetensacki B. voigtstedtensis i B. tamanensis. Przynajmniej część z nich należała do linii rozwojowej, z której wyłonił się dzisiejszy B. bonasus. Początkowo uważano, że jego bezpośrednim poprzednikiem był niewielki leśny gatunek B. schoetensacki, możliwe jednak, że gatunek powstał na skutek karłowacenia zasiedlającego zimne stepy żubra pierwotnego B. priscus.

18 października 2016 r. ukazały się w „Nature Communications” wyniki badań kopalnego DNA żubrów, prowadzone przez zespół pod kierunkiem Juliena Soubriera i Alana Coopera, z których wynika, że żubr jest produktem krzyżówki żubra pierwotnego i tura, do której doszło 120 tys. lat temu.

Wygląd

Głowa żubra jest stosunkowo duża i ciężka o szerokim i wypukłym czole, oczy małe, krótkie rogi skierowane do góry i zagięte do środka. Szyja żubra jest gruba, krótka z wyraźnym podgardlem. Przód tułowia wygląda na bardzo potężny na skutek silnie rozwiniętego kłębu i porastającej go kasztanowo-brunatnej sierści, która w zimie jest ciemniejsza niż latem. Sierść w dolnej części głowy, przodu i szyi jest długa, na głowie, karku i kłębie występuje grzywa złożona z włosów ościstych.

Obserwuje się dymorfizm płciowy wyrażony rozmiarami ciała:

Samce

ich masa ciała wynosi średnio 700 kg, minimalnie 440 kg, a maksymalnie 920 kg, wysokość w kłębie ma średnio 172 cm, a maksymalnie 188 cm;

Samice

masa ciała wynosi średnio 420–460 kg, minimalnie 320 kg, a maksymalnie 640 kg, wysokość w kłębie ma średnio 152 cm.

Ponadto cechą charakterystyczną byków jest znaczna dysproporcja między przednią a tylną częścią ciała. Przód mają szeroki, masywny, z wyraźnym garbem, porośnięty długą, kudłatą grzywą, tył zaś stosunkowo mały i pokryty krótką sierścią.

Pożywienie

Żubry zjadają wiele gatunków roślin. Podstawę diety stanowią rośliny zielne i trawy (70–90% całości pokarmu), znajdowane na dnie lasu i na zrębach oraz na łąkach i polach uprawnych w jego pobliżu. Niechętnie zjadane są turzyce o ostrych liściach. Uzupełnienie diety, zwłaszcza w okresie późnej zimy i wczesną wiosną, stanowi kora oraz pędy niektórych drzew i krzewów. Szczególnie chętnie spałowany jest dąb, jesion i grab. Ponadto zimą zjadane są żołędzie. W Bieszczadach poza okresem wegetacyjnym ważnym pokarmem są zimozielone liście jeżyn.

W diecie żubrów dominują generalnie rośliny typowe dla łąk podmokłych oraz polan, zaś pędy drzew i krzewów są raczej rzadsze. Przystosowaniem do diety złożonej z flory łąkowej są szeroki pysk oraz zęby o wysokich koronach, które są przystosowanych do ciągłego ścierania przez krzemionkę zawartą w trawach.

Dorosły żubr zjada od 40 do 60 kg paszy na dobę. Żerowanie zajmuje mu 50–80% czasu od wschodu do zachodu Słońca.

Na stanowiskach niektórych wolnych populacji żubrów praktykuje się dokarmianie zimowe. W Puszczy Białowieskiej zwyczaj ten sięga co najmniej XVIII wieku. Wszędzie podstawą karmy zimowej jest siano łąkowe, a w Puszczy Białowieskiej dodatkowo ścina się całe drzewa topoli osiki, ułatwiając zwierzętom dostęp do kory oraz pędów. Udostępnianie żubrom dodatkowego pokarmu pozwala ograniczyć śmiertelność, ale stanowi też pewne zagrożenie. Wokół miejsc dokarmiania formują się duże stada, co może sprzyjać przenoszeniu się chorób. Ponadto zaburzone zostają naturalne zachowania, w tym tendencja do migracji i zasiedlania nowych terenów.

Rozród

Samice dojrzewają płciowo w drugim lub trzecim roku życia, zazwyczaj rok później rodzą pierwsze młode. Samce osiągają dojrzałość w trzecim roku, ale uczestniczą w rozrodzie przeważnie pomiędzy siódmym a dwunastym rokiem życia.

Ruja u samic występuje najczęściej od sierpnia do października. W czasie jej trwania przez dwa do trzech dni samicy towarzyszy jeden samiec, odpędzający rywali. Słabsze osobniki zazwyczaj ustępują, ale w wypadku konfrontacji samców o podobnej kondycji może dochodzić do walk, czasem poprzedzonych pokazem siły (łamanie młodych drzewek, tarzanie się, rozgrzebywanie ziemi kończynami). Urazy ponoszone przez samce w walkach mogą być śmiertelne. Ciąża trwa około dziewięciu miesięcy, średnio 264 dni. Przed porodem samica opuszcza stado i wraca do niego dopiero z kilkudniowym cielakiem. Rodzi zazwyczaj jedno cielę raz na dwa lata, a okres karmienia trwa co najmniej rok. Młode po przyjściu na świat ważą od 16 do 35 kg.

Tryb życia jest typowy dla zwierząt żyjących na terenach otwartych, tzn. żubry tworzą stada, a samice włączają potomstwo do stada zaraz po porodzie. Na podstawie badań składu chemicznego kości z materiału kopalnego ustalono, że zwierzęta te zamieszkiwały na terenach otwartych, przejście do życia leśnego nastąpiło wskutek ocieplenia klimatu w holocenie i ekspansji lasów, a następnie ekspansji człowieka

Zarówno samice z nowo narodzonymi młodymi, jak i samce w okresie rozrodczym mogą być agresywne w stosunku do człowieka.

Występowanie i liczebność

Żubry zasiedlają lasy mieszane z podmokłymi polanami. W stanie dzikim pod koniec XX wieku i na początku XXI wieku występowały w Polsce, Litwie, Ukrainie, Rosji, Białorusi, Słowacji (Park Narodowy „Połoniny”) i Niemczech. W 1997 roku na świecie żyło 2925 żubrów (z czego w Polsce ok. 600–700 szt.).

Populacja w Polsce

W 2013 liczba zwierząt w Polsce wynosiła około 1400 sztuk, z czego 270 mieszkających od 1963 w Bieszczadach to żubry białowiesko-kaukaskie (nieudana ich introdukcja miała też miejsce w Gorcach), reszta to żubry białowiesko-nizinne.

Prawie połowa polskiej wolnej populacji skupiona jest w Puszczy Białowieskiej, ponadto dzikie żubry w Polsce spotkać można w Bieszczadach, Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Boreckiej, w rejonie Mirosławca, Drawska Pomorskiego oraz Człopy w województwie zachodniopomorskim, a także w okolicy Trzcianki w województwie wielkopolskim. Na połowę 2021 roku planowane jest wsiedlenie żubrów w Lasach Janowskich na Lubelszczyźnie. 30 maja 2019 r. Prorektor ds. Nauki prof. dr hab. Marian Binek w imieniu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz Dyrektor Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych Tomasz Zawiła-Niedźwiecki podpisali umowę o dofinansowanie projektu „Kompleksowa ochrona żubra w Polsce”, przewidzianego na lata 2019-2023, na kwotę 34 mln zł.

W zamkniętych hodowlach w Polsce żyje 239 żubrów: w ośrodkach hodowli żubrów, zagrodach pokazowych i w ogrodach zoologicznych. Rozważane są kolejne lokalizacje, w których możliwe jest zasiedlenie żubrów (Puszcza Augustowska, Puszcza Romincka, Puszcza Piska, Puszcza Napiwodzko-Ramucka oraz Beskidy).

W pierwszej połowie lat 70. w Bieszczadach bytowało ok. 800 żubrów. To potężne stado zostało następnie znacznie przetrzebione przez epidemię gruźlicy, którą przetrwało ok. 50 osobników.

Przy drodze wojewódzkiej nr 689 łączącej Białowieżę z Hajnówką działa Rezerwat Pokazowy Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego. Od końca lat 70. funkcjonuje Zagroda Pokazowa Żubrów w Wolińskim Parku Narodowym koło Międzyzdrojów.

W 2008 roku w Pszczynie powstała Pokazowa Zagroda Żubrów, w której na blisko 10 hektarach są obecne poza żubrami: muflony, jelenie, daniele i sarny. 17 maja 2012 roku Pokazową Zagrodę Żubrów otwarto w Bieszczadach w miejscowości Muczne w gminie Lutowiska. Na 9 hektarach przebywało wówczas 18 żubrów (3 ze Szwajcarii, 7 z Niemiec, 3 z Belgii, 3 ze Szwecji i 2 sprowadzone z Francji).

Historia

Żubry zamieszkują środowiska leśne, te nie są jednak optymalne, ponieważ zimą nie dostarczają wystarczającej ilości pożywienia dla tak dużego roślinożercy, większość populacji jest w czasie cięższych zim dokarmianych przez człowieka, ponieważ brak lub niedostateczne dokarmianie powoduje, że zwierzęta te migrują na tereny otwarte, powodując szkody w uprawach rolniczych. W ramach polsko-niemieckich badań składu izotopowego kości (zawartości stabilnych izotopów węgla i azotu) najstarszych w Europie zachowanych kości żubra Bison bonasus potwierdzono, że w czasach prehistorycznych żubry preferowały tereny otwarte, a ich dieta miała mieszany charakter i zawierała porosty, trawy i pędy drzew oraz krzewów.

Żubry żyjące w stanie dzikim wyginęły w Anglii już w XII wieku, we Francji w końcu XIV wieku, w Niemczech w XVI wieku, a w Siedmiogrodzie w 1810 roku. W Małopolsce wyginęły w XVIII wieku. Pod koniec XVIII wieku żubry występowały już tylko na Kaukazie i w Puszczy Białowieskiej.

W miarę rozwoju rolnictwa i wycinki lasów zwierzęta te traciły naturalne siedliska, a ponadto były nieustannie trzebione przez kłusowników. W XVI stuleciu Zygmunt II August zezwalał na polowania na żubry tylko imiennie konkretnemu myśliwemu na konkretną liczbę sztuk. Dekrety i surowe kary na nic się jednak zdały.

Sytuacja zmieniła się na krótko w XIX wieku. Puszcza Białowieska należała do imperium rosyjskiego i car Aleksander I Romanow objął żubry ochroną. Populacja stale się zwiększała i w roku 1857 w puszczy żyło już 1900 osobników. Jednak później liczba zwierząt zaczęła spadać i do czasu wybuchu I wojny światowej ich liczba spadła o połowę. Według danych ze stycznia 1914 roku główną ostoją żubra było wówczas nadleśnictwo Browsk. Znajdowało się tam 727 sztuk tych zwierząt, w tym 231 byków, 347 żubrzyc i 149 żubrząt. Ostatecznym ciosem była sama wojna. Żubry zostały wybite przez wycofujące się wojska niemieckie, partyzantów rosyjskich i kłusowników. Ostatni wolno żyjący żubr nizinny został zabity w kwietniu 1919 lub, według innych źródeł, 9 lutego 1921 przez Bartłomieja Szpakowicza z Białowieży.

W celu ratowania gatunku w roku 1923 z inicjatywy prof. Jana Sztolcmana założono Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. Pierwszym krokiem było ustalenie liczby żubrów czystej krwi, żyjących w niewoli. Naliczono ich zaledwie 54 na całym świecie, jednak nie wszystkie nadawały się do hodowli i ostatecznie do reprodukcji wybrano tylko 12 zwierząt. Dwa pierwsze żubry na wolności znalazły się jesienią 1929 roku w Puszczy Białowieskiej. W roku 1939 w puszczy było już 16 zwierząt, które szczęśliwie przetrwały II wojnę światową.

Żubr europejski określony przez polskiego ustawodawcę jako żubr (Bison bonasus) podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej.

Ze względu na efekt wąskiego gardła średnia heterozygotyczność (H), oznaczona dla 69 loci białkowych, wyniosła w 1994 roku 1,2%