Orłosęp

Występowanie

Ptak ten występuje w zależności od podgatunku:

• Gypaetus barbatus barbatus – od Maghrebu i Półwyspu Iberyjskiego poprzez południową Europę, Azję Mniejszą, Egipt po Bliski Wschód, Mongolia i Chiny, Turkmenistan, Iran i Afganistan.

W XIX w. co najmniej raz lub dwa razy stwierdzony również w Polsce, przy jej południowej granicy kraju. Do tej pory Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła trzy stwierdzenia ptaków tego gatunku w Polsce (pojaw naturalny lub wtórnie naturalny), ostatnie w 2017 i 2018. W 2013 i 2016 odnotowano też pojawy nienaturalne związane z programem reintrodukcji tego ptaka w Alpach i Masywie Centralnym; reintrodukowane ptaki wyposażone są w nadajniki satelitarne.

• Gypaetus barbatus meridionalis – południowo-zachodnia część Półwyspu Arabskiego oraz wschodnia i południowa Afryka.

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy opisał w 1758 szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Vultur barbatus. Holotyp według Linneusza, który bazował na tekście „The Bearded Vulture” Edwardsa z 1750 roku, pochodził z Afryki; miejsce typowe ograniczone przez Harterta w 1914 roku do Santa Cruz, blisko Oranu w Algierii.

Etymologia

• Gypaetus (Gypaetos, Gypeatos, Gypeatus, Gypetos, Grypaetus): gr. γυπαιετος gupaietos (od zepsutego ὑπαιετος hupaietos) „orzeł” lub „sęp”, od γυψ gups, γυπος gupos „sęp” (por. ὑπο hupo „podobny”); αετος aetos „orzeł”.
• Gyptus: gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”.
• Phene: gr. φηνη phēnē „sęp, orłosęp”.
• Harpe: gr. ἁρπη harpē „nieznany, prawdopodobnie mityczny ptak”.
• Gupista : gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”.
• barbatus: łac. barbatus „brodaty”, od barba „broda”.
• aureus: łac. aureus „złoty”, od aurum „złoto”.
• hemachalanus: nowołac. Hemachala „Himachal”, Himalaje, od sanskryckiego hima „śnieg”; acala „góra”.
• meridionalis: łac. meridionalis „południowy”, od meridies „południe”.
• altaicus: Ałtaj (ang. Altai Mountains), Azja Środkowa, na granicy Kazachstanu, zachodniej Mongolii i północno-zachodnich Chin.

Morfologia

Cechy gatunku

Samice większe od samców, lecz obie płci ubarwione jednakowo. Dorosłe osobniki mają woskówkę porośniętą czarnymi piórami, tworzącymi bródkę. Ciemne są również pióra na boku głowy w okolicy oka. Grzbiet i ogon czarnobrązowy z jasnymi kreskami. Reszta ciała biała, pokryta rdzawym nalotem, jedynie na piersi czarny znak przypominający literę „V”. Rdzawe zabarwienie wywołane jest wydzieliną z gruczołu kuprowego, zatem natężenie nalotu jest zmienne. Podgatunek G. b. meridionalis różni się od G. b. barbatus nagim skokiem, brakiem czarnych piór wokół oka i czarnego znaku na piersi. Osobniki młodociane całe czarnobrązowe.

Wymiary średnie

Długość ciała 94–125 cm, masa ciała 4500–7100 g, rozpiętość skrzydeł 231–283 cm.

Ekologia

Biotop

Góry powyżej górnej granicy lasu.

Gniazdo

W niedostępnym miejscu na skalnej półce lub w jaskini. Może mieć do 2 m średnicy i 1 m wysokości. Zbudowane z gałęzi, wysłane wełną i pierzem.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w grudniu–lutym (półkula północna) lub maju–lipcu (półkula południowa) 1–2 jaja (jednak przeżywa tylko jedno pisklę).

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 55–60 dni przez obydwoje rodziców. Pisklęta opuszczają gniazdo po 106–130 dniach. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 7 lat; w niewoli dożywają 40 lat.

Pożywienie

Głównie padlina dużych ssaków. Kości zrzuca na skały, starając się je rozbić, podobnie robi z żółwiami. Niekiedy stara się strącić duże zwierzęta w przepaść.

Ciekawostki

Według legendy orłosęp jest odpowiedzialny za śmierć Ajschylosa, którego łysą głowę pomylił z kamieniem, chcąc rozbić na nim żółwia.

Status i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody został zaliczony do kategorii NT (bliski zagrożenia). W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej.