Kaszalot spermacetowy

Nazewnictwo zwyczajowe

W polskiej literaturze zoologicznej gatunek P. macrocephalus był oznaczany nazwą „kaszalot”. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „kaszalot spermacetowy”, rezerwując nazwę „kaszalot” dla rodzaju tych waleni.

Opis gatunku

Duża prostokątna głowa może u dorosłych osobników stanowić nawet 1/3 długości ciała. Płetwy piersiowe małe, płetwy grzbietowej brak, potężna pozioma płetwa ogonowa ma rozpiętość do 6 metrów. Kolor ciemnoszary lub szary, na brzuchu jaśniejszy. U starszych osobników liczne blizny na skórze. Potrafi sprawnie i szybko nurkować na duże głębokości – w pościgu za ulubionymi kałamarnicami – nawet do 1,5 kilometra (co stanowi rekordowy wynik dla gromady ssaków). Okazał się najgłębiej nurkującym wielorybem. Udało się to określić wtedy, gdy płynący wzdłuż dna wieloryb zaczepił żuchwą i przerwał kabel transatlantycki na głębokości 1134 m (wydobyto go wraz z kablem).

Długość

Samiec do 20,5 metrów, samica do 13 metrów

Masa

Od 20 ton do 75 ton w przypadku niektórych samców

Pożywienie

Kaszaloty żywią się głównie głowonogami, ale również rybami i płetwonogimi. Ten wielki drapieżnik może atakować również 3-metrowe rekiny. Jego ulubioną ofiarą jest kałamarnica olbrzymia. W ich poszukiwaniu kaszaloty nurkują na znaczne głębokości, najgłębiej spośród wszystkich ssaków. W żołądkach niektórych kaszalotów znaleziono dzioby gigantycznych kalmarów żyjących na dużych głębokościach (rekordzista miał w żołądku około 18 tysięcy dziobów), ale dominowały tam pozostałości metrowych ośmiornic.

Rozród

Znaczny dymorfizm płciowy; dojrzałość płciową samce osiągają po dojściu do 11-12 m dł. samice po osiągnięciu 8-9 m; ciąża trwa 14-15 miesięcy, noworodek ma ok. 4 metrów

Siedlisko

Kaszaloty żyją w oceanach i większości mórz. Często spotyka się je w obszarach występowania kalmarów olbrzymich. Preferują wody stref tropikalnych i subtropikalnych. Dorosłe samce udają się na wędrówki do stref polarnych. W latach 80 3/4 populacji kaszalotów bytowało na półkuli południowej

Status

Zagrożony wyginięciem. Polowania na kaszaloty, zakazane w 1982 roku, kontynuowano w tradycyjny sposób na Azorach jeszcze przez 2 kolejne lata.

Uwagi

Zabity kaszalot nie tonie, co ułatwiało holowanie zwierzęcia do brzegu lub okrętu. Od XVIII wieku był poławiany dla tłuszczu.

Ciekawostki

O sile i rozmiarze kaszalota świadczy historia amerykańskiego statku wielorybniczego Essex, o długości 27 m i nośności 238 ton, który w 1820 roku został zaatakowany i zatopiony przez kaszalota na Pacyfiku, 3700 km na zachód od wybrzeży Ameryki Południowej i 1900 km na północny wschód od Markizów. Incydent ten nie przeszedł bez echa, stając się kanwą znanej powieści „Moby Dick” Hermana Melville’a z 1851 roku. Spośród wszystkich żyjących obecnie na Ziemi zwierząt, kaszalot ma największy mózg oraz wydaje najgłośniejszy dźwięk (rodzaj klikania). Funkcje tego dźwięku nie są do tej pory znane.

Nazwy w innych językach

Nazwa ang. sperm whale (używana obok nazwy common cachalot) – czyli „waleń (wieloryb) spermowy” – pochodzi od białej substancji przypominającej spermę, zwanej olbrotem albo spermacetem. Z kolei nazwa kaszalot (cachalot) pochodzi od starofrancuskiej nazwy oznaczającej „zęby”.

Budowa

Kaszalot charakteryzuje się wielką głową, rozszerzoną na końcu pyska i stromo ściętą. Otwór wytryskowy znajduje się u niego z przodu głowy z lewej strony. Zęby duże, stożkowate, w liczbie 50. W szczęce znajdują się szczątkowe zęby pokryte dziąsłami, a w żuchwie osadzony jest szereg jednakowej wielkości stożkowatych zębów, wykorzystywanych kiedyś przez marynarzy do rzeźbienia, tzw. scrimshaw.

W specjalnych komorach między kośćmi czaszki i w workach podskórnych znajduje się oleista masa, zwana spermacetem albo olbrotem, która była używana na skalę przemysłową, używano jej kiedyś do sporządzania m.in. plastrów, szminek i kremów. W jelitach chorych i zdechłych kaszalotów występuje szarobrunatna masa, zwana ambrą, niezwykle cenna ze względu na aromat, który czynił ją pożądanym surowcem w przemyśle perfumeryjnym.

Kaszalot jest największym współczesnym mięsożercą i jednym z największych zwierząt w ogóle (większe rozmiary osiągają właściwie tylko płetwal błękitny i finwal), długość samca dochodzi do 20,5 m, obwód ciała do 13 m, a masa do 75 t. Samice są zwykle znacznie mniejsze (do 12 m długości i 18 t masy).

W tylnej połowie ciała na grzbiecie znajduje się nieruchoma płetwa tłuszczowa. Kończyny piersiowe stosunkowo niewielkie, osadzone są z tyłu za oczami, na ich powierzchni górnej znać 5 podłużnych fałd, odpowiadających 5 palcom. Płetwa ogonowa jest dwupłatowa, niezbyt głęboko wcięta.

Ciało pokryte gładką, ciemną, prawie czarną skórą, często z licznymi bliznami pozostałymi po walkach z innymi kaszalotami lub spotkaniach z olbrzymimi głowonogami. Pod skórą znajduje się gruba warstwa tkanki tłuszczowej, mięśnie żylaste.

Zachowanie

Kaszaloty zamieszkują głównie morza ciepłe. W lipcu rozdzielają się płciami. Samce można wówczas obserwować u wybrzeży np. Norwegii w okolicach Lofotów. W tym samym czasie samice mogą przebywać w okolicach Morza Karaibskiego. Kaszaloty zwykle trzymają się niewielkimi stadkami, pływają bardzo szybko. Co 45 do 55 minut kaszalot wynurza się nad powierzchnię wody dla zaczerpnięcia oddechu, wyrzuca wtedy przy wydechach strumień rozgrzanego powietrza na wysokość 1 m.

Po kilkudziesięciu wdechach i wydechach kaszalot zanurza się ponownie pod wodę. Po liczbie wdechów doświadczony wielorybnik potrafił ocenić, na jak długo zwierzę zamierza się zanurzyć. Samica rodzi jedno młode, które karmi mlekiem. Matka w czasie karmienia kładzie się na boku, tak by młode mogły się przyssać kątami pysków.

Kaszaloty wykazują rozwinięte zachowania społeczne. Tworząc odpowiednią formację osłaniają cielęta lub osobniki osłabione. Zaobserwowano także przygarnięcie przez stado kaszalotów upośledzonego fizycznie delfina butlonosego.