Xerez Cromlech, Reguengos de Monsaraz

Xerez Cromlech, znany również jako Xarez Cromlech, to kompleks megalityczny, którego początki szacuje się na IV lub V tysiąclecie p.n.e. Znajduje się on w pobliżu miasta Monsaraz w dystrykcie Évora w regionie Alentejo w Portugalii, niedaleko granicy z Hiszpanią. Obecne miejsce, w którym znajduje się cromlech, nie jest jego pierwotną lokalizacją. Ze względu na budowę zapory Alqueva dla celów hydroenergetycznych, która doprowadziła do zalania pierwotnego miejsca od 2002 r. przeniesiono go z obszaru, który obecnie znajduje się pod wodą, na obecne miejsce w pobliżu klasztoru Orada. Był to jedyny zabytek, który został przeniesiony, a tama spowodowała zniknięcie prehistorycznych rycin i rzymskiego Castelo da Lousa.

Chociaż ma wiele wspólnego z megalitycznymi kręgami kamiennymi, kromlech w Xerez jest w rzeczywistości kwadratowy. Istnieją spory co do autentyczności kwadratowego układu, a nawet co do tego, czy w ogóle jest to cromlech. W momencie odkrycia kamienie były bardzo rozproszone z powodu prac rolnych, a wstępne badania topograficzne pozwoliły zidentyfikować tylko 12 kamieni, które mogły być częścią cromlechu, choć obecny układ liczy 55. Ponieważ pierwotny teren znajduje się obecnie pod wodą, jest mało prawdopodobne, by spór ten został kiedykolwiek rozstrzygnięty. Uznaje się, że kwadratowy kształt wynika wyłącznie z interpretacji José Pires Gonçalvesa, lekarza i archeologa-amatora z Reguengos de Monsaraz, wcześniej odpowiedzialnego za identyfikację pobliskiego menhiru z Outeiro, który zidentyfikował kamienie jako kromlech w 1969 r. dowiedziawszy się o istnieniu centralnego kamienia fallicznego od dwóch lokalnych mieszkańców, José Cruza i Leonela Franco.

55 menhirów jest wykonanych z różnych rodzajów granitu pochodzenia lokalnego. Ich wysokość waha się od 0,37 do 2,10 m, a kształt jest różny. Pierwotnie podniesione i ustawione na miejscu przez Gonçalvesa i innych w 1972 roku, ułożone są wokół dużego fallicznego menhiru, który ma około 4,50 metra wysokości i waży 7 ton. Siedem menhirów, w tym centralny, jest ozdobionych różnymi motywami, które wykazują silne podobieństwo do wzorów zidentyfikowanych w innych zabytkach tego samego typu w regionie, takich jak bardziej znany Almendres Cromlech.

W 1998 roku, w ramach działań mających na celu zminimalizowanie wpływu budowy tamy na dziedzictwo Portugalii, Mário Varela Gomes z Nowego Uniwersytetu w Lizbonie przeprowadził wykopaliska na tym terenie, identyfikując różnorodne, bardzo rozdrobnione przedmioty, w tym artefakty litowe oraz fragmenty naczyń ceramicznych, takich jak zdobione kubki. W tym czasie Gomes najwyraźniej nie widział powodu, by zaprzeczać odkryciom Gonçalvesa. Złożoność architektoniczna stanowiska, dekoracje na niektórych menhirach i zebrane materiały archeologiczne sugerują użytkowanie terenu w późnym paleolicie, pierwszą fazę budowy stanowiska we wczesnym i środkowym neolicie oraz przebudowę w późnym neolicie. Uważa się, że kompleks był użytkowany przez cały okres chalkolitu.

W listopadzie 2001 roku, trzy miesiące po zamknięciu wrót przeciwpowodziowych tamy, cały kompleks został zdemontowany, a kamienie składowano przez ponad dwa lata. Obecną lokalizację wybrano ze względu na dostępność gruntów rządowych oraz fakt, że będzie tam również miejsce na budowę planowanego muzeum archeologicznego, które w 2019 roku nie zostało wybudowane. Rekonstrukcja kromlechu została przeprowadzona w dniach 24-25 czerwca 2004 r. aby zbiegła się w czasie z przesileniem letnim.