Czyż zwyczajny

Występowanie

Zamieszkuje Europę poza północnymi krańcami – Wielką Brytanię, Pireneje, środkową i wschodnią Europę, umiarkowane szerokości Azji – Azję Mniejszą, Iran, środkową Azję, Daleki Wschód po Sachalin i Japonię. Na południu areału można go spotkać tylko w wysokich górach. Izolowana populacja żyje w Mandżurii. Ptak wędrowny lub częściowo wędrowny, zimuje w zachodniej i południowo-zachodniej Europie. W tym okresie stada czyżów mogą liczyć 30 osobników. Przeloty w marcu/kwietniu i wrześniu/październiku. W latach nieurodzaju inwazyjnie pojawia się w środkowej i zachodniej Europie przez cały rok.

W Polsce średnio liczny (lokalnie nieliczny) ptak lęgowy w górach (Karpaty i Sudety z pogórzem) i na północnym wschodzie, w strefach naturalnego występowania świerka. Na pozostałym obszarze występuje sporadycznie i w znacznym rozproszeniu, choć częściej w trakcie migracji. Kraj zamieszkuje cały rok, choć niziny najczęściej odwiedzają zimą czyże z północno-wschodniej części kontynentu (Skandynawii, północnej Rosji). Te ptaki, które tu gniazdują latem, zimą przebywają w Europie zachodniej i południowo-zachodniej.

Cechy gatunku

Ptak o drobnej sylwetce, znacznie mniejszy od wróbla. W ubarwieniu przeważa kolor żółtozielony z szarymi i czarnymi plamkami. Dziób mały, spiczasty, średniej długości, ostro zakończony. Skrzydła czarne z dwoma szerokimi, żółtymi paskami. U samców czarny wierzch głowy i podbródek, szare policzki, żółta szyja i pierś, biały brzuch o ciemnym kreskowaniu, zielonkawy kark i grzbiet. Ogon krótki, głęboko wcięty, na końcu czarny, a przy nasadzie żółty (obrzeżenie). Kuper, boki nasady ogona i pierś jaskrawożółte, niekreskowane. Szarozielone samice ubarwione podobnie do samców, ale bledsze, mniej jaskrawe i wyraźniej ciemno kreskowane. Na szarozielonej głowie nie mają czarnej czapeczki. Pierś i kuper jest u nich białawy, niewyraźnie kreskowany. Młode podobne do samic, ale bardziej brązowe, jaśniejsze i mocno, ciemno kreskowane.

To ptak towarzyski poza okresem lęgowym. Koczujące zimą stada wracają wiosną na tereny położone wyżej nad poziomem morza lub w bardziej położone na północ szerokości geograficzne. Rozpadają się tam na poszczególne pary. Jest bardzo ruchliwy i porusza się w powietrzu falistym ruchem.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 11,5–12,5 cm
• Rozpiętość skrzydeł ok. 21 cm
• Masa ciała ok. 13–15 g

Głos

Wydaje przyjemne dla ludzkiego ucha, fletowe wabienie, którym stale nawołuje się z innymi czyżami – melodyjny, powtarzany świergot, który kończy przeciągłym psyknięciem.

Dawniej ptasiarze za ładny śpiew i częstsze wabienie cenili sobie szczególnie samce nie posiadające czarnego podgardla. Liczyła się ich chęć do wabienia, ponieważ do chwytania większości drobnych ptaków śpiewających, które łączą się w stada, używano osobników trzymanych w klatkach. W XIX i XX wieku próbowano za pomocą krzyżówek czyża z innymi drobnymi ptakami śpiewającymi wyhodować odmianę ptaka o wyjątkowym wyglądzie i śpiewie. Sukcesem skończyły się połączenia czyżów z makolągwami, kanarkami, szczygłami, dzwońcami i gilami. Obecnie eksperymenty te prowadzone są rzadziej, gdyż Unia Europejska dzikie ptaki objęła ochroną i zakazano ich odłowu do hodowli. Do tworzenia międzygatunkowych hybryd używa się ptaków urodzonych w niewoli, których posiadanie wiąże się w Polsce z koniecznością zdobycia stosownych zezwoleń.

Biotop

Rozległe, stare bory iglaste i mieszane z przewagą lub domieszką świerka (czasem i jodły), bardziej wilgotne niż suche. W Europie Środkowej zasiedla górskie świetliste lasy iglaste, parki i ogrody. Z reguły trzyma się grup drzew i nie zapuszcza się na otwarte przestrzenie. Najłatwiej zauważyć czyża zimą na gałęziach olchy lub brzozy w różnych środowiskach, gdzie rosną te drzewa.

Okres lęgowy

Wyprowadza 1–2 lęgi w ciągu roku.

Gniazdo

Konstrukcja budowana przez obojga partnerów jest misternie uwita z korzonków, mchu, traw, włókien roślinnych, a wyścielona piórami, puchem roślinnym i sierścią. Z zewnątrz oblepiona jest pajęczynami, przędzą z owadzich kokonów. Ma kształt silnie wgłębionej, grubościennej i małej czarki. Gniazdo ulokowane jest w bocznych, poziomych gałęziach korony świerka lub innego drzewa iglastego na wysokości od 8 m, dobrze zamaskowane (czasem dodatkowo strzępkami porostów). To powoduje, że w okresie lęgowych rzadko się je widuje. Tworzone pary są monogamiczne.

Jaja

W kwietniu lub maju składa 4–6 jaj o średnich wymiarach 18×13 mm, o białym tle z odcieniem niebieskawym i drobnymi, czerwonymi lub brunatnymi plamkami.

Wysiadywanie

Tylko samica siedzi na jajach przez okres 13 dni. W tym czasie samiec ją karmi. Pisklęta, gniazdowniki, przebywają w gnieździe przez 13–15 dni. W tym okresie oboje rodzice je karmią. Pod koniec lata rodziny ponownie łączą się wspólnie w stada i rozpoczynają koczowniczy tryb życia przelatując do olsów.

Pożywienie

Głównie nasiona olchy, wierzby i brzozy, chwastów, a także nasiona drzew iglastych (zimą głównie świerku i jodły), krzewów i bylin, pączki wielu roślin. W sezonie lęgowym czyże jedzą owady (mszyce, drobne gąsienice) i pająki. Po przymrozkach niemal wyłącznie nasiona olch. Zimą pojawiają się przy karmnikach, gdzie chętnie zjadają nasiona konopi, słonecznika i siemię lniane. Pisklęta karmione są owadami i nasionami.

Czyże gromadzą się w stada i w trakcie ciągłego szczebiotania i wabienia przemieszczają się pomiędzy koronami drzew, przelatując z jednej na drugą szyszeczkę brzozy lub olchy. Nasiona wyjadają w akrobatycznych pozach – wydłubują je swym trójkątnym, ostrym dziobem. Towarzyszy temu ciche pogwizdywanie. Z cienkich gałązek potrafią zwisać grzbietem w dół. Pod drzewami szukają pożywienia tylko zimą w czasie mrozu, kiedy nie mogą żerować na gałęziach i gdy nasiona wypadają z drzew. Chętnie przylatują też do zarośniętych potoków i źródeł, nie tylko by się napić, ale też by się wykąpać. Robią to nawet w czasie mrozu.

Hodowla dawniej

Obok szczygła czyże były jednym z najczęściej hodowanych w klatkach ptaków. Ptak nie charakteryzuje się jaskrawym ubarwieniem, ale ma elegancki wygląd, a osobniki żyjące w niewoli nie tracą swej ruchliwości i wesołego świergotu. Dla człowieka stał się wygodny w utrzymaniu ze względu na nieduże wymogi pokarmowe – dla prawidłowego rozwoju wystarczają mu niewielkie ilości nasion konopi, rzepaku i maku, choć w środowisku naturalnym typowy pokarm jest dużo bardziej zróżnicowany. Przy odłowach określano wiek złapanych ptaków patrząc na sterówki – do pierwszego roku życia są bardziej starte i zaostrzone niż u dorosłych osobników. W ten sposób w przybliżeniu określa się również wiek innych drobnych gatunków śpiewających. Obecnie odłów jest zakazany ze względu na ochronę gatunkową, lecz mimo to wciąż da się spotkać ten gatunek w hodowlach, gdzie rozmnaża się ptaki wyklute w niewoli.