Kurhannik

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał niemiecki lekarz Philipp Jakob Cretzschmar w publikacji Atlas zu der Reise im nördlichen Afrika wydanej drukiem w 1827. Do opisu dołączona była tablica barwna. Autor nie wskazał miejsca odłowienia holotypu, a jedynie kilka lokacji, z których pochodziły badane ptaki – Nubię, Szandi, Sannar oraz Abisynię (dzisiejsza Etiopia). Nowemu gatunkowi nadał nazwę Falco rufinus. Obecnie (2017) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza gatunek w rodzaju Buteo.

Systematyka kurhannika jest sporna. IOC wyróżnia dwa podgatunki: kurhannika zwyczajnego (B. r. rufinus) i kurhannika jasnego (B. r. cirtensis), podobnie jak i autorzy Handbook of the Birds of the World. Niektórzy autorzy włączają do tego taksonu jeszcze kurhannika zielonoprzylądkowego (B. (r.) bannermani) i sokotrzańskiego (B. (r.) socotraensis), którego systematyce poświęcono artykuł naukowy z 2010 roku. Sokotrzańska populacja długo była przeoczana w świecie nauki, choć odkryto ją już podczas wyprawy w 1898–1899. Problemy z systematyką w obrębie rodzaju Buteo należą do najbardziej palących wśród ptaków Starego Świata. Według badań DNA zarówno populacja z Wysp Zielonego Przylądka, jak i Sokotry najbliżej spokrewnione są z kurhannikiem (zbadano jednak wyłącznie DNA pozachromosomowe). B. (r.) socotraensis nie tworzy jednak grupy monofiletycznej z B. (r.) bannermani, a jest innego pochodzenia, co sugeruje rozdział na dwa gatunki. Zdaniem badaczki A. Gamauf możliwe, że kurhannik sokotrzański jest hybrydą między kurhannikiem a myszołowem wschodnim (B. buteo vulpinus).

Podgatunki i zasięg występowania

Systematyka za Kompletną listą ptaków świata P. Mielczarka i M. Cichockiego:

• B. (r.) rufinus (Cretzschmar, 1829) – gniazdują w południowo-wschodniej Europie, Turcji, Izraelu na wschód przez Zakaukazie, Iran, Afganistan i środkową Azję po północno-zachodnie Chin, północny Pakistan oraz północno-zachodnie Indie (Kaszmir); zimowiska w północno-wschodniej Afryce, na Bliskim Wschodzie, w Pakistanie oraz północnych Indiach po Bangladesz
• B. (r.) cirtensis (Levaillant, 1850) – północna Afryka, od północno-zachodniej Mauretanii po Egipt i Półwysep Arabski (najprawdopodobniej właśnie ten podgatunek); niedawno odnotowano lęgi w południowej Hiszpanii (w pobliżu Cieśniny Gibraltarskiej) oraz we Włoszech (na wyspie Pantelleria)
• B. (r.) bannermani Swann, 1919 – Wyspy Zielonego Przylądka
• B. (r.) socotraensis Porter & Kirwan, 2010 – Sokotra

Morfologia

Długość ciała wynosi 43–62 cm; masa ciała samców 590–1281 g, samic 945–1760 g; rozpiętość skrzydeł 112–160 cm. Występuje polimorfizm. Wśród kurhanników podgatunku nominatywnego występują trzy odmiany barwne – jasna, rdzawa i ciemna, przy czym dwie pierwsze trudno odróżnić w terenie. Podobne są także do myszołowa wschodniego, od którego są jednak większe, mają także proporcjonalnie dłuższe skrzydła. U reprezentantów obydwu odmian występuje rdzawy, jasny ogon (niekiedy z ciemniejszą końcówką), łatwo dostrzegalne czarne plamy nadgarstkowe, czarne pasy końcowe na skrzydłach oraz, widoczne od spodu, białe nasady lotek I rzędu. U ptaków jasnej odmiany zawsze występuje jasna głowa, pierś i stopniowo ciemniejący brzuch; często spotyka się te cechy także i ptaków rdzawych. Młode kurhanniki mają nie rdzawy, a szaropłowy, prążkowany ogon, podobny jak u niektórych myszołowów wschodnich. Kurhanniki odmiany ciemnej są spotykane we wschodnich częściach areału. Ich tułów i pokrywy skrzydłowe są czarniawe, lotki i sterówki pokryte są białymi prążkami. U przedstawicieli podgatunku B. r. cirtensis nie występuje odmiana ciemna. Ptaki tego podgatunku wyróżnia rdzawy brzuch i nogawice. Są mniejsze niż osobniki podgatunku nominatywnego.

Ekologia i zachowanie

Kurhanniki występują na stepach, kamienistych obszarach, otwartych lasach lub lasach z przecinkami. Na Sokotrze zasiedlają zbocza i płaskowyże, zwykle tam, gdzie znajdują się głębokie wąwozy; głównie między 15 a 800 m n.p.m. jednak odnotowywane tam od poziomu morza do 1370 m n.p.m. Zdają się nie polegać na drzewach, a używać do rozrodu na tej wyspie stromych klifów. Przeważnie kurhanniki milczą. Ich głos przypomina ten myszołowa włochatego (B. lagopus), jednak krótszy, o łagodniejszym brzmieniu. Pożywieniem tych szponiastych są małe ssaki, np. suwaki (Meriones), szczury, ryjówki, młode króliki i zające, szczekuszkowate oraz drobne gady.

Lęgi

Okres składania jaj trwa głównie w marcu i kwietniu; w nadbrzeżnych regionach Maroko rozpoczyna się już w styczniu. Gniazdo umieszczone jest na skałach, drzewach lub krzewach (jak Haloxylon ammodendron, wiąz drobnolistny i tamaryszek) albo ludzkiej konstrukcji, np. słupie wysokiego napięcia. Zwykle ptaki używają go kilka lat z rzędu, co roku naprawiając. Zniesienie liczy 2–5 jaj. Inkubacja trwa blisko 40 dni; rozpoczyna się wraz ze złożeniem pierwszego jaja. Młodymi ptakami opiekują się obydwa ptaki z pary.

Status

IUCN uznaje kurhannika zwyczajnego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) od 2011 roku (stan w 2017). Kurhannik sokotrzański klasyfikowany jest odrębnie; od 2011 roku ma status narażonego (VU, Vulnerable). W 2010 populacja wynosiła szacunkowo mniej niż 1000 osobników. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. W Izraelu w latach 50. XX wieku populacja została przetrzebiona przez zatrucia pestycydami. Współcześnie zagrożeniem dla tych ptaków zdaje się być rozwój elektrowni wiatrowych oraz wycinka drzew. W Bułgarii kurhannikom zaszkodził szczególnie rozwój sadownictwa.