Syreny i Odyseusz

Tło

William Etty (1787–1849) urodził się w Yorku. Swoją karierę zaczynał jako terminarz u drukarza w Hull. Po ukończeniu terminowania, w wieku 18 lat, przeniósł się do Londynu z zamiarem zostania artystą. Silnie inspirowany pracami Tycjana i Rubensa, stał się sławny dzięki malowaniu nagich postaci w sceneriach biblijnych, literackich i mitologicznych. Podczas gdy wielu współczesnych podziwiało go i został wybrany na członka Royal Academy of Arts w 1828, inni potępiali zawartość jego prac jako nieobyczajną.

Na wczesnym etapie swojej kariery Etty’ego był wysoko ceniony przez zamożnego prawnika Thomasa Myersa, absolwenta Eton College o szerokiej wiedzy z zakresu klasycznej mitologii. Począwszy od 1832 Myers regularnie podsuwał Etty’emu w listach propozycje tematów obrazów. Myers był przekonany, że na rynku istniało duże zapotrzebowanie na wielkie płótna i zachęcał Etty’ego do malowania takich. W 1834 podsunął temat Odyseusza spotykającego Syreny: scenę z Odysei, w której okręt przepływa obok wyspy Syren. Istoty te były znane z piękna swojego śpiewu, który zwodził marynarzy na śmierć. Odyseusz chciał usłyszeć ich pieśń, dlatego nakazał swojej załodze przywiązać siebie do masztu, surowo zakazując odwiązywania. Później marynarze zatkali swoje uszy, aż do czasu, gdy oddalili się od wyspy na bezpieczną odległość.

Temat Odyseusza napotykającego syreny dobrze trafiał w gust Etty’ego. Jak napisał w tamtym czasie, Głównym celem we wszystkich moich udanych obrazach było oddanie wielkiego morału płynącego z serca (…) znaczenia opierania się ZMYSŁOWYM ROZKOSZOM. Przy odmalowywaniu tej sceny prawdopodobnie posługiwał się Odyseją w tłumaczeniu Alexandre’a Pope’a.

Kompozycja i odbiór

Obraz pokazuje trzy syreny śpiewające na wyspie, otoczone przez gnijące ciała martwych marynarzy. Odyseusz jest widoczny w tle przywiązany do masztu okrętu, podczas gdy na niebie za nim wznoszą się ciemne chmury.

Odyseusz zdaje się być większy niż otaczający go marynarze, zaś Syreny wyciągają swoje ręce w tradycyjnie dramatycznych pozach. Wszystkie trzy są bardzo podobne z wyglądu. Biograf Etty’ego, Leonard Robinson, twierdzi, że Etty namalował tę samą modelkę w trzech różnych pozach. Robinson uważał, że ich klasyczne pozy są wynikiem tego, że Etty przez całe życie uczestniczył w lekcjach malowania aktów z natury w Royal Academy, gdzie modelki zawsze występowały w tradycyjnych pozach. Były kurator York Art Gallery, Richard Green, rozważał zaś, czy ich pozy nie są hołdem oddanym Nereidom z obrazu Rubensa Przybycie Marii Medycejskiej do Marsylii. Była to praca, którą Etty znał, podziwiał i w 1823 wykonał jej kopię.

Fizyczny wygląd syren nie jest opisany w Odysei. W tradycyjnych greckich przedstawieniach były pokazywane jako chimery ptasio-lwie lub ptasio-ludzkie. Etty uzasadniał w pełni ludzki wygląd swoich syren poprzez tłumaczenie, że przyjmują one w pełni ludzką formę po wyjściu z morza. Takie podejście do tematu przyjmowało później wielu innych malarzy. Etty włożył w obraz wiele wysiłku, włącznie z odwiedzaniem kostnicy w celu szkicowania martwych i rozkładających się ciał. Jego użycie prawdziwych zwłok w procesie tworzenia obrazu stało się publicznie znane, powodując skargi ze strony krytyków. Aczkolwiek w 1836 odwiedził Brighton, by odbyć studia nad morzem związane ze swoim obrazem, miał niewielkie doświadczenie w malowaniu krajobrazów. Przedstawienie morza i chmur jest skromne w porównaniu z resztą dzieła.

Obraz był w tamtym czasie największą pracą Etty’ego, mierząc 442,5cm na 297 cm. Praca została ukończona w 1837, a później wystawiona w Royal Academy of Arts i zawieszona w nowym budynku Akademii przy placu Trafalgar (obecnie National Gallery). Dzieło i metody użyte przez Etty’ego przy jego tworzeniu, wywołały podzielone opinie. The Gentleman’s Magazine postrzegał je jako jak dotąd najlepszy obraz namalowany przez pana Etty’ego (…) jego historyczną pracę pierwszej klasy, pełną piękna każdego rodzaju. Zaś The Spectator opisywał je jako zniesmaczającą kombinację ponętności i obrzydłej zgnilizny – mieniącą się kolorami i cudowną w wykonaniu, lecz stworzoną w najgorszym możliwym guście.

Prawdopodobnie z powodu rozmiarów Syren i Odyseusza nie udało się sprzedać w 1837 na Summer Exhibition. W październiku 1837 Daniel Grant, zamożny handlarz bawełną i wielbiciel Etty’go (wcześniej zamówił już u niego Wenus i gołębie), spotkał malarza na wyścigach w Heaton Park i zaproponował mu kupno Syren i Odyseusza oraz mniejszego obrazu Samson zdradzony przez Dalię za sumę 200 funtów. Etty liczył na 300 funtów za obie prace. Grant w odpowiedzi zaproponował 250 funtów (ok. 21,6 tys. funtów w 2017), ale Etty odmówił. Przy rozstaniu na koniec wieczora Grant rzucił nagle „czy weźmiesz pieniądze?”, ku niespodziewaniu Etty’ego, który w zaskoczeniu się zgodził. Grant zmarł wkrótce później, pozostawiając obraz swojemu bratu Williamowi, który podarował go w 1839 Royal Manchester Institution.

Etty uważał obraz za jedno z najlepszych swoich dzieł i nalegał, by uczynić je centralnym punktem jego autorskiej wystawy w Royal Society of Arts w 1849. Instytucja ta obawiała się, że przeniesienie obrazu może spowodować jego uszkodzenie i odmawiała użycia jej na wystawie, dopóki Etty i grupa jego wpływowych przyjaciół nie odwiedziła Manchesteru, błagając o udostępnienie obrazu. Artysta zmarł później w tym samym roku, a jego twórczość cieszyła się krótkotrwałym wzrostem popularności. Zainteresowanie jego osobą malało z czasem i przed końcem XIX wieku wartości wszystkich jego dzieł spadły poniżej oryginalnych cen. Jako że Syreny i Odyseusz były rzadko wystawiane, miały niewielkie oddziaływanie na późniejszych artystów, jednakże wpłynęły na Rybaka i syrenę Frederica Leightona.

Usunięcie i renowacja

Etty używał przy tworzeniu Syren i Odyseusza eksperymentalnych technik, stosując mocny klej jako stabilizator farby, co spowodowało, że farba wysychała ciężko i krusząc się, a po wyschnięciu łuszczyła się. Problem był potęgowany przez duży rozmiar obrazu. To powodowało, że fragmenty farby odpadały, zawsze gdy obraz był przemieszczany. Od momentu ukończenia dzieło zaczęło niszczeć. Po wystawieniu w 1857 podczas Art Treasures Exhibition uznano, że jego stan był zbyt zły na publiczne eksponowanie. Został złożony w długoterminowym magazynie archiwów Royal Manchester Institution i następcy tej instytucji, Manchester Art Gallery. W połowie XX wieku odbyło się wiele nieudanych prób renowacji Syren i Odyseusza, ale próby oczyszczenia obrazu spowodowały niezamierzenie dalsze uszkodzenia.

W 2003 pracownicy Manchester Art Gallery zadecydowali, że jeśli prace konserwacyjne nie zostaną podjęte, wkrótce obraz będzie nie do odratowania. Organizacje Esmée Fairbairn Foundation i Axa Art Insurance zapewniły fundusze na renowację. Zastępcze płótno przymocowane w latach 30. XX wieku zostało usunięte. Na dalszym etapie użyto mieszaniny przylegającego rybiego kleju i wapnia do odnowienia powierzchni obrazu, a farba dodana podczas wcześniejszych prób konserwacji została usunięta. Nowa, podwójna warstwa płótna została dodana z tyłu obrazu i 3 warstwy sklejono razem.

W 2006 naprawiony obraz został przeniesiony ze stadium konserwatorskiego do Manchester Art Gallery. Galeria Dziewiąta została przekształcona w tymczasowe studio, otwarte dla publiczności, która mogła oglądać finalne retusze przed ukończeniem prac w 2010. Syreny i Odyseusz obecnie wiszą w Galerii Trzeciej.