Piecuszek

Systematyka

Wyróżniono kilka podgatunków P. trochilus:

• Phylloscopus trochilus trochilus – południowa Szwecja, zachodnia i środkowa Europa.
• Phylloscopus trochilus acredula – Skandynawia (z wyjątkiem południowej Szwecji) do wschodniej Europy i zachodniej Syberii.
• Phylloscopus trochilus yakutensis – środkowa i wschodnia Syberia.

Występowanie

Zamieszkuje lasy umiarkowanej i chłodnej części Eurazji od Francji i środkowych dolin Alp (jednocześnie południowa granica areału) w Zachodniej Europie po Kamczatkę we wschodniej Syberii. Północna granica jest bardziej wysunięta ku biegunowi niż u pierwiosnka – za polarną granicę lasu. Nie spotkamy jej w basenie Morza Śródziemnego i w południowo-wschodniej Europie. To ptak wędrujący na dalekie odległości. Trasy jego migracji oraz miejsca zimowisk poznano dobrze dzięki obrączkowaniu populacji z Zachodniej i Środkowej Europy. Brakuje dokładnych danych o wędrówkach azjatyckich piecuszków. Przyloty w kwietniu i maju, odloty w sierpniu i wrześniu. Zimuje na całym obszarze Afryki na południe od Sahary. Wyróżnia się 3 podgatunki.

W Polsce liczny ptak lęgowy (lokalnie może być bardzo liczny) i jeden z najpowszechniejszych. Można go spotkać w całym kraju, również w górach, gdzie występuje też na górnej granicy lasu na wysokości 1500 m n.p.m. Mimo że jest ptakiem pospolitym, największe liczebności osiąga w zakrzaczeniach na torfowiskach i porośniętych wikliną dolinach rzecznych (maksymalnie do 20 par na 10 ha powierzchni). Ornitologów zaskoczyły wyniki liczenia tego ptaka w znanej z różnorodności awifauny Puszczy Białowieskiej – tam piecuszki są bardzo nieliczne, dużo liczniejsze są w śródmieściu Warszawy. Pierwsze piecuszki pojawiają się w kraju w kwietniu, ostatnie przylatują w połowie maja. Jesienne odloty trwają do początku października.

Cechy gatunku

Wielkości modraszki, ale o smuklejszej sylwetce. Wyraźnie mniejszy od wróbla. Obie płci ubarwione jednakowo i tych samych rozmiarów. Upierzenie na wierzchu ciała ciemniejsze – oliwkowozielone z szarym odcieniem, na spodzie (gardziel, wole i bardziej oliwkowa pierś) żółtawe, brzuch biały. Nad okiem jasnożółta brew podkreślona czarnym paskiem ocznym. Nogi brązowo-pomarańczowe, dziób ciemnobrązowy. Podobny do pierwiosnka, który jednak jest ubarwiony bardziej blado i ma jasnobrązowe nogi, a piecuszek bardziej wystające lotki pierwszorzędowe, jaśniejszą brew nad okiem, nogi i jest bardziej żółty; oraz do świstunki leśnej, która jest większa i ma proporcjonalnie dłuższe skrzydła i krótszy ogon. Niezawodnym sposobem odróżnienia piecuszka jest układ lotek pierwszego rzędu: druga lotka pierwszego rzędu jest dłuższa niż siódma (u pierwiosnka krótsza lub tej samej długości).

Bardzo ruchliwy i trudny w obserwacji – piecuszek jest znacznie mniejszy od wróbla. Samiec agresywnie broni terytorium. Wabienie u świstunek jest charakterystyczne, co ułatwia bezbłędne rozpoznawanie. Lot nie jest charakterystyczny.

Głos

Wydawane dźwięki jednoznacznie odróżniają go od pierwiosnka. Śpiew jest fletowy, melancholijny (przejmujące wzdychanie), szczebiotliwy, składający się z płynnego szeregu stopniowo opadających dźwięków z cichnącym zakończeniem w ramach jednej zwrotki, „di-di-di-dye-dye-dejda-dejda-da” (u pierwiosnków monotonny i dwusylabowy). Wiosną jest często słyszany. Ma bardziej melodyjny wydźwięk niż pieśń pierwiosnka. Wyższe i niższe tony mogą przypominać trele zięby – są jednak wolniejsze. Najczęściej samiec śpiewa z wierzchołków drzew, przemieszczając się co jakiś czas pomiędzy zadrzewieniami. Zawołania to miękkie dwusylabowe „hju it”. W czasie śpiewu samiec często trzepocze energicznie skrzydłami.

W trakcie letnich upałów, gdy skończy się okres lęgowy, wiele gatunków ptaków pierzy się i przestaje śpiewać. Wtedy melodia piecuszka jest jednym z najczęstszych ptasich głosów.

Wymiary średnie

• długość ciała: 11 cm
• rozpiętość skrzydeł: 19 cm
• masa ciała: ok. 11 g

Biotop

Głównie dobrze nasłonecznione, luźne młode drzewostany liściaste z bujnym runem i podszytem (olsy i podmokłe lasy, na północy w tundrze brzozowej), obrzeża lasów z podszytem, zadrzewienia śródpolne, zakrzewienia liściaste (najlepiej brzozowe lub wierzbowe) na tarasach zalewowych dużych rzek, łozowiskach, jak też w parkach, sadach, przesiekach i ogrodach. W górach płaty kosodrzewiny. Z reguły omija wysokopienne lasy i parki miejskie. Piecuszki zwykle nie występują tak licznie w kraju jak pierwiosnki, wyjątek tu mogą stanowić młodniki sosnowe, gdzie występują w większej ilości. W porównaniu z pokrewnym gatunkiem ma też większe wymagania do terenów lęgowych, choć nie ma znaczenia skład gatunkowy drzewostanu czy wysokość nad poziomem morza. Omija jednak zwarte kompleksy leśne, gnieżdżąc się w takich, gdzie występują prześwity – poręby i zbiorowiska młodszych drzew. Preferuje też obszary ze zbiornikami wodnymi. W górach na górnej granicy lasu i w piętrze kosodrzewiny to jeden z najliczniej śpiewających ptaków.

Gniazdo

Gniazda mają kulisty kształt zbudowany z suchych traw, liści, gałązek, igliwia, mchów i porostów (skład zależy od tego, co ptak znajdzie w okolicy), usytuowane są na ziemi lub tuż nad ziemią w gęstej trawie, krzewie maliny lub jeżyny, bardzo dobrze ukryte. Całość budowana przez samicę przypomina dawny wiejski piec, stąd też nazwa rodzajowa. Często ulokowane jest na zboczu lub łagodnej skarpie przydrożnych rowów, starannie ukryte w kępie traw. Otwór znajduje się z boku. W miejscu dobrze nasłonecznionym. Pary są monogamiczne. Gniazda najliczniejszych świstunek zachodnio- i środkowoeuropejskich można rozróżnić gdy zna się parę zasad ich tworzenia. Wśród nich piecuszek tworzy najmisterniej utkane konstrukcje. U pierwiosnka dość duże gniazda nie są tak starannie wypracowane. Oba gatunki do wyściółki wykorzystują głównie pióra (świstunka leśna tylko wyjątkowo je wykorzystuje, zamiast tego zbiera delikatną trawę i włosy wybierane z padliny). Oprócz tego znajdują się tam korzonki, sierść i sucha trawa.

Jaja

W ostatnich dniach maja (lub na początku czerwca) składa 5–7 białych jaj o średnich wymiarach 16 × 12 mm, z licznymi, drobnymi jasnoczerwonymi plamkami (mniej wyraźne niż u świstunki, a u pierwiosnka na szerszym końcu tworzą dobrze widoczny wianuszek) z rdzawym odcieniem. Wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku.

Wysiadywanie i pisklęta

Od złożenia ostatniego jaja samica siedzi na nich przez okres 12–13 dni. Po tym okresie ogrzewa pisklęta. Rolą samca jest głównie pomoc matce przy karmieniu. Młode, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 18–19 dniach. Rodzice wychowują młode jeszcze przez kolejne 2 tygodnie. W tym okresie samiec prawie w ogóle nie śpiewa. Jako ptak wędrowny od sierpnia do października odlatuje do środkowej i południowej Afryki. Zdarza się jednak, że niektóre populacje zimują w zachodniej Azji i na Półwyspie Arabskim.

Pożywienie

Głównie drobne owady (w tym latające), dorosłe, ich larwy, poczwarki i inne bezkręgowce, małe pająki. Jesienią je również jagody.

Żerują na gałęziach, gałązkach i wśród liści. Pokarm zbierają z powierzchni liści, cienkich gałązek drzew i krzewów, również ze spodniej strony liści zawisając na chwilę pod nimi. Potrafi chwytać latające owady i pająki opuszczające się w dół po pajęczynie.