Lerka

Systematyka

Wyróżniono dwa podgatunki L. arborea:

• L. arborea arborea – północna, zachodnia i środkowa Europa do zachodniej Rosji i Ukrainy.
• L. arborea pallida – południowa Europa i północno-zachodnia Afryka przez Bliski Wschód do Iranu i Turkmenistanu.

Występowanie

Zamieszkuje Europę, Bliski Wschód i góry Afryki Północnej. Zasięg na wschodzie sięga środkowej Rosji, a na południe północnego Iraku. Populacje zachodnie i południowe osiadłe, wschodnie wędrują zimą na niewielkie odległości bardziej na południe (Europa Południowa i Afryka Północna), gdzie klimat jest łagodniejszy (przeloty od lutego, marca do kwietnia i od września do listopada). W ostatnich dekadach notuje się ustępowanie populacji lerki z zachodniej i środkowej Europy, czego przyczyna nie jest do końca wyjaśniona. Wyróżnia się dwa podgatunki.

W Polsce średnio liczny ptak lęgowy, w górach i na pogórzu nieliczny. Najliczniej występuje na południowym Pomorzu, ziemi lubuskiej i na Kurpiach. W latach 2008–2012 jego liczebność szacowano na 270–490 tysięcy par.

Cechy gatunku

Lerka jest najmniejszym polskim skowronkiem, znanym bardziej z głosu niż wyglądu. Mniejsza od skowronka, o upierzeniu nieco bardziej urozmaiconym. Sylwetka bardziej krępa. Obie płci ubarwione jednakowo. Upierzenie brązowe lub brudnożółte z intensywnym, ciemniejszym kreskowaniem. Spód brudnobiały, na piersi brązowo kreskowany, niżej jednolity. Na głowie maleńki zaokrąglony czubek i ciemne pokrywy uszne zbiegające się na karku. Policzki szarobrązowe lub rudawe, jasno obramowane, brwi białe schodzą się na karku w kształt litery V. Pokrywy uszne są czerwono-brązowe. Na brzegach szerokich i zaostrzonych na końcu skrzydeł widać czarno-biały rysunek, ale bez białej krawędzi. Na krótkim, intensywnie brązowym ogonie znajdują się białe plamy (zwłaszcza na końcu), które widać w locie. Nogi są pomarańczowe.

Jest dużo mniej znanym ptakiem niż spokrewniony z nią skowronek polny. Oba są niepozornie ubarwione, ale lerka rzadko żeruje na polach, ma krótszy ogon i często rdzawy odcień upierzenia. Pod względem wielkości jest mniejsza i smuklejsza od wróbla. Wzdłuż grubszych gałęzi szybko biega. Utrudnieniem w rozróżnieniem lerki od skowronka lub dzierlatki jest identyczny kształt dzioba, który przystosowany jest do łowienia owadów i zbierania nasion. Zarówno lerka, jak i skowronek w przypadku zaniepokojenia stroszą wydłużone pióra na ciemieniu, a dzierlatka ma czubek wystawiony praktycznie zawsze. Charakterystyczny u lerki jest wyraźny jasny prążek nad okiem.

Wymiary średnie

długość ciała

ok. 15 cm

rozpiętość skrzydeł

ok. 30 cm

Masa ciała

23–35 g

Głos

Śpiew samca od wieków zachwycał i urzekał człowieka, toteż ptak ten, podobnie jak słowik, był przez niego poszukiwany w celach hodowlanych. Wiosną jego trele słychać cały dzień, nawet w jasne noce. To fletowe „tuling” trwające całą minutę lub nawet dłużej. Jest zatem jednym z niewielu europejskich śpiewaków, które odzywają się w nocnej ciszy, podczas gdy pozostałe śpią. Podobnie jak skowronki, samce lerki śpiewają w dzień w locie, ale w nocy tylko na ziemi lub gałęzi. Jego melodia to powtarzane kilkakrotnie miękkie dźwięki.

Biotop

Miejsca o silnym nasłonecznieniu przypominające step o luźnej glebie i skąpej roślinności – obrzeża suchych prześwietlonych borów, drzewostanów sosnowych, zręby, ugory w pobliżu terenów otwartych – kompleksów leśnych, zgrupowań wysokich drzew, śródleśnych polan, wrzosowisk, nasłonecznionych zrębów, suchych łąk i upraw leśnych. Spotykana na terenach piaszczystych i żwirowych, w okolicach opuszczonych domostw, na zarastających drzewami łąkach z krótką trawą ułatwiającą zdobywanie pokarmu. Luźno rosnące drzewa wykorzystuje do obserwowania okolicy, a nocą do śpiewu. Chroni się w zagłębieniach gruntu. Unika intensywnie zagospodarowanych krajobrazów rolniczych, zwartych drzewostanów i gęstych zagajników.

Toki

Lerki na miejsca lęgowe przylatują w marcu. Samce co roku zajmują to samo terytorium, ale przystępują do lęgów z innymi samicami niż rok wcześniej. Zachowania godowe są charakterystyczne. Ptak siedząc na krzaku, czubku drzewa lub linii wysokiego napięcia śpiewa, po czym w locie godowym wznosi się 100 m prawie pionowo w górę i w powietrzu wykonując swą pieśń godową ruchem spiralnym wzbija się nad miejscem gniazdowania w górę. Opada na ziemię ukośnie lub pionowo ze złożonymi skrzydłami na ziemię lub wierzchołek tego samego lub innego drzewa. Dopiero gdy jest nisko nad ziemią i przy lądowaniu milknie. Około połowa śpiewów samca w maju jest wykonywana w locie.

Gniazdo

Na ziemi w płytkim zagłębieniu lub nisko nad nią w miejscu dobrze nasłonecznionym, ukryte w suchym miejscu pośród niezbyt gęstej roślinności zielnej, lecz dobrze osłonięte. Ma kształt czarki zbudowanej z suchych traw, korzeni i wyścielonej włosiem, liśćmi, igłami sosnowymi, mchem, porostami i trawą.

Jaja

Dwa – trzy lęgi w roku: w połowie kwietnia i w czerwcu. W zniesieniu 3–5 jaj o średnich wymiarach 21×16 mm, z tłem białym lub szarawym z gęstymi i drobnymi plamkami w kolorze szaro-brązowym. Odwrotnie jak u innych wróblowatych, późniejsze lęgi są liczniejsze w jaja.

Wysiadywanie i pisklęta

Od złożenia ostatniego jaja trwa 13–15 dni. Pisklęta wykluwają się nagie i ślepe. Karmione są przez rodziców 2 tygodnie. Gdy są świeżo opierzone, można je rozpoznać po wyraźnym wzorze we wnętrzu żółtej paszczy. Na bokach i końcu języka dostrzec można duże, czarne plamy. Rosną bardzo szybko i opuszczają gniazdo po 14–15 dniach, rozchodząc się po okolicy. Nie potrafią jednak wtedy jeszcze latać (dopiero umiejętność tę zdobywają po paru dniach). Opuszczanie gniazda przez nielotne młode jest typowym zachowaniem u gatunków lęgnących się na ziemi. Gdy wyczują zagrożenie, rozpierzchają się na wszystkie strony i ukrywają pojedynczo. Ewolucyjne znaczenie tego zachowania polega na tym, że ewentualny drapieżnik dopadnie jedno pisklę, a pozostałe przeżyją. Gdyby nie uciekły z gniazda i skupiły się razem, to wszystkie by zginęły. We wrześniu i październiku lerki odlatują do zimowisk nad Morzem Śródziemnym i tylko nieliczne osobniki pozostają na terenach lęgowych.

Pożywienie

Głównie drobne owady, pająki i inne bezkręgowce, a tylko wyjątkowo (w czasie migracji) nasiona traw i chwastów. Zbiera je z ziemi i niskiej roślinności. Pokarm roślinny pojawia się w diecie w chłodnych porach roku – jesienią i zimą.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Zagrożenie dla populacji lerki stanowi niszczenie naturalnych siedlisk poprzez zalesianie otwartych terenów śródleśnych.