Ołtarz Zwiastowania

Historia obrazu

Tryptyk zamówiony został przez bogatego handlarza suknem, Pierre’a Corpiciego z Aix do jego grobowej kaplicy znajdującej się w miejscowej katedrze Najświętszego Zbawiciela. Testament, w którym Corpici przeznaczył na wzniesienie ołtarza sto florenów, powstał z końcem 1442 r. W jego następnej wersji (z lipca 1445 r.) wynika, że wówczas ołtarz był już ukończony. Informacje te pozwalają na określenie czasu powstania dzieła na lata 1443–1445. Jak stwierdził jeden z badaczy, za faktem, że obraz powstał w Aix świadczy również okno z prawej strony, którego kształt i wzór są identyczne z dekoracjami rzeźbiarskimi nagrobków w tej miejscowości.

W czasie rewolucji francuskiej obraz został podzielony na kilka części. Część środkowa trafiła wówczas do paryskiego kościoła La Madeleine, a skrzydła zostały sprzedane.

Interpretacja obrazu

Obraz główny przedstawia scenę z Nowego Testamentu opisaną jedynie w kanonicznej Ewangelii Łukasza. Temat zwiastowania Marii przez Archanioła Gabriela był bardzo często przedstawiany przez malarzy różnych epok i równie często różnie interpretowany. Mistycyzm i znaczenie tej sceny pozwalały malarzom na swobodne przedstawianie reakcji Marii na wiadomość od Archanioła oraz na wykorzystanie wielu detali i szczegółów otoczenia do zaznaczenia wagi sceny.

Scena Zwiastowania została umieszczona w kruchcie średniowiecznej katedry. Dwie główne postacie zwrócone są do siebie, a między nimi znajduje się pionowa kolumna, dzieląca obraz na dwie części.

Po lewej stronie ukazany został Archanioł Gabriel jako wyraziciel woli Bożej. Jego posłannictwo akcentuje jego strój. Odziany jest w szaty pontyfikalne, w czerwoną materię ozdobioną purpurowymi kawałkami wokół rękawów. Na ramiona ma założoną długą kapę o innym odcieniu czerwieni, ozdobioną haftem, na którym widoczne są wizerunki świętych. Kapa jest spięta pod szyją Anioła złotą broszką wysadzaną drogimi kamieniami. Strój zgodny jest z opisem, jaki umieścił Pseudo-Dionizy w pracy Hierarchia niebańska z przełomu V i VI wieku. Według niego, anielskie odzienie w ognistym kolorze symbolizuje boskość, a suknia pontyfikalna

Gabriel wskazuje palcem na Maryję i objawia jej tajemnice Pana. Wypowiada słowa: Bądź pozdrowiona, łaski pełna, Pan z Tobą. Te słowa są wypisane na ścianie na wysokości ust posłańca, co sprawia wrażenie, iż wychodzą z jego ust. Postać klęczącej Marii została przedstawiona w czerwonej sukni nawiązującej do królewskiego pochodzenia oraz w bogato tkany płaszcz. Płaszcz podbity jest zieloną tkaniną, a wierzchnia strona jest koloru złota z czarnymi kwiecistymi wzorami brokatu. Okrycie odzwierciedla bogate tkaniny produkowane w XV wieku w warsztatach w Tours; jest również aluzją do zawodu donatora. Maria klęczy przed bogato zdobionym pulpitem, na którym leżą modlitewniki. Jeden z manuskryptów jest otwarty i jest to prawdopodobnie starotestamentowa księga Izajasza (wskazówką może być postać proroka na osobnym obrazie). W proroctwie znajdują się słowa:

Scena Zwiastowania wypełnia proroctwo. Powyżej sceny Zwiastowania, po lewej stronie, d’Eyck zilustrował tekst Ewangelii Jana:

Wśród dwóch aniołów pojawia się Bóg Ojciec z kulą ziemską w dłoni jako symbolem władzy nad światem. Prawą rękę podnosi w geście błogosławieństwa, a z jego ust wychodzą złociste promienie, które przechodzą przez gotycką rozetę do wnętrza świątyni. Promień niesie maleńką postać nagiego Dzieciątka Jezus z krzyżem na ramieniu, co ma wskazywać na jego cel: zgładzenie grzechu i zbawienie ludzkości.

Małpa

Na drodze złotych promieni niosących maleńkie ciało Chrystusa, na zwieńczeniu pulpitu, siedzi małpa. W średniowieczu miała ona zawsze negatywne konotacje, kojarzona była z postacią diabła, który naśladuje Boga i ze złem. W średniowiecznej ikonografii symbolizowała najczęściej herezję i idolatrię. Wizerunek małpy obecny w przedstawionej scenie uosabia złe cechy pierwszej matki Ewy pogrążonej w grzechu; Maryja jest tu nową Ewą, której potomstwo ma pokonać szatana.

Rozeta

Szklana rozeta, przez którą przechodzą promienie, symbolizuje dziewiczość Maryi. Łatwość przenikania promieni bez uszczerbku dla szkła odnosi się do narodzin Chrystusa, który narodzony z Maryi nie narusza Jej dziewictwa.

Wazon z kwiatami

U dołu obrazu, pośrodku na posadce, stoi wazon z kwiatami. Najbardziej rzucający się w oczy biały kwiat lilii o trzech rozwiniętych kwiatach symbolizuje czystość Maryi. Znaczenie symbolu wywodzi się z Pieśni nad pieśniami: jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt (Pnp 2,2). Liczba rozwiniętych pęków, według świętego Augustyna ma oznaczać trzy okresy dziewictwa Maryi: przed narodzinami, w trakcie narodzin i po narodzinach Chrystusa. Prócz lilii w wazonie znajduje się czerwona róża oznaczająca niepokalane poczęcie, błękitny orlik symbolizujący melancholię i siedem boleści Maryi. Trzy kwiaty można interpretować jako trzy najważniejsze przymioty Matki Boga: niepokalane poczęcie, dziewictwo i współcierpienie.

Elementy architektoniczne

Główna scena rozgrywa się w pełnej detali scenerii architektonicznej. Jej elementy przepełnione są symbolicznymi znaczeniami. Archanioł Gabriel stoi pod romańskimi półkolistymi łukami sklepienia, a Maria w części świątynnej, gdzie łuki mają cechy charakterystyczne dla gotyku. Artyści średniowieczni zaznaczali w ten sposób Stary i Nowy Testament. Stary styl romański w kruchcie odnosił się do starego przymierza, świątynia gotycka do nowego. Na kolumnach w kruchcie znajdują się również postacie starotestamentowych proroków – Ezechiela i Izajasza, którzy zapowiadali przyjście Zbawiciela.

Na łukach widoczne są wizerunki nietoperzy – symbole ciemności, grzechu i szatana. Nietoperz był często symbolem Żydów, którzy nie uwierzyli w Mesjasza i nie przyjęli jego światła. W głębi obrazu pomiędzy filarami stoją dwaj mężczyźni, którzy przyglądają się scenie Zwiastowania. Być może jest to ukryty autoportret malarza, chcącego być uczestnikiem zdarzenia, a zarazem poświadczenia jego wiary w czystość Maryi.