Gęś tybetańska

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał John Latham w 1790, nadając mu nazwę Anas indica. Holotyp pochodził z Indii lub Tybetu. Obecnie (2017) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza gatunek w rodzaju Anser. Uznaje go za monotypowy. Niektórzy autorzy umieszczali gęś tybetańską w monotypowym rodzaju Eulabeia. Odnotowywano mieszańce z berniklą białolicą (Branta leucopsis), gęgawą (A. anser) i gęsią łabędzionosą (A. cygnoides) w naturze (prawdopodobnie jednak były to zbiegłe z niewoli ptaki) oraz z kazarką obrożną (Tadorna tadornoides) w niewoli.

Morfologia

Długość ciała wynosi 68–82 cm; masa ciała 2000–3000 g, rozpiętość skrzydeł 140–160 cm. W niektórych wymiarach ciała zauważono zmienność nie tylko osobniczą, ale też zależną od regionu. Głowa biała, z tyłu głowy u dorosłych osobników znajdują się dwa czarne pasy (młodociane nie mają takowych). Przód szyi, brzuch, plecy i pokrywy skrzydłowe szare, kontrastujące z czarnymi lotkami. Dziób żółty z czarnym paznokciem. Nogi żółte.

Zasięg występowania

Gęsi tybetańskie występują w centralnej Azji na wysoko położonych obszarach, głównie Mongolii i Chin. Zimują na obszarze od Pakistanu do Mjanmy. Zasięg zmieniał się na przestrzeni historii. Niegdyś zamieszkiwały większy obszar, na zachodzie ograniczony Hindukuszem i Tien-szanem, na wschodzie Wielkim Chinganem, na północy Bajkałem, a Himalajami na południu. W części zasięgu została wytępiona i współcześnie jej zasięg rozciąga się od rosyjskiej części Ałtaju oraz pogranicza Mongolii i Tuwy po Ladakh (północ—południe) oraz od północy Chin (Mandżuria) po Pamir i Tien-szan (wschód–zachód). Obszary gniazdowania są rozmieszczone nieregularnie, ciągnąc się przez blisko 3500 km (dane z 2005 roku). 25% światowej populacji zimuje na Wyżynie Tybetańskiej, zaś 25-50% w Indiach. Ptaki zbiegłe z niewoli bywają spotykane poza swoim naturalnym zasięgiem. Gdzieniegdzie uciekinierzy lub osobniki celowo wypuszczone tworzą populacje lęgowe.

Sporadycznie, choć coraz częściej bywa obserwowana w Polsce (do 2014 odnotowano 96 stwierdzeń, łącznie obserwowano 113 osobników), ze względu jednak na to, że nie ma pewności, czy były to pojawy naturalne, gatunkowi temu nadano kategorię D w klasyfikacji AERC i nie jest on zaliczany do awifauny Polski.

Fizjologia

Gęsi tybetańskie są jednymi z najwyżej latających ptaków. W związku z tym wypracowały szereg przystosowań anatomicznych i fizjologicznych. Ich mięśnie szkieletowe i serce są lepiej zaopatrywane w tlen ze względu na stosunkowo wyższe zagęszczenie naczyń włosowatych. Hemoglobina zaopatruje tkanki w tlen lepiej niż u większości ptaków, ze względu na mutację punktową wpływającą na jeden z jej aminokwasów. Płuca są większe (o około ¼) niż u innych gęsi. W razie zajścia hipoksji mogą się hiperwentylować, oddychając blisko 7 razy szybciej niż w stanie spoczynku w normalnych warunkach. Podczas lotu średnie tętno badanych gęsi tybetańskich wyniosło 328 ± 64 na min; na obszarach powyżej 4800 m n.p.m. (gdzie spędzały 2,3% czasu przelotu) osiągało ponad 455 uderzeń na minutę. Średnia temperatura ciała wynosiła wówczas 40,2°C ± 1,2°C i była raczej niezwiązana z wysokością. W przypadku tętna zaobserwowano znaczącą korelację z ilością uderzeń skrzydeł na minutę.

Ekologia i zachowanie

Gęsi tybetańskie zamieszkują wyżynne i górskie wody stojące. Podczas okresu lęgowego preferują jeziora o urwistych brzegach, z licznymi skalnymi wysepkami oraz występami skalnymi. Zamieszkują głównie tereny położone na 4000–5300 m n.p.m. Głównie roślinożerne, zjadają trawy, korzonki, łodygi i części zielone różnych roślin, w zimie również ziarno, bulwy i inne warzywa.

Podczas swoich wędrówek gęsi tybetańskie napotykają Himalaje – dla większości migrujących ptaków barierę nie do przebycia. Fakt wędrówki przez Himalaje potwierdziły badania z użyciem nadajników telesatelitarnych. Obserwowano te gęsi przelatujące nad Mount Everestem. Jako jedyne ptaki wędrujące przez te góry nie szybują (jak czynią to wędrujące żurawie stepowe, Grus virgo), a cały czas lecą aktywnie, nawet w przypadku gwałtownego spadku wysokości w indyjskiej części Himalajów. Osiągają prędkość do 80 km/h. Lecą, nabierając wysokości stopniowo, zależnie od ukształtowania terenu. Większość szlaków przebiega przez obszary umieszczone powyżej 5000 m n.p.m. Wędrując, zatrzymują się na odpoczynek. Podczas jednego z badań ptaki zatrzymywały się 3 lub 4 razy, wędrując na odległość 1270–1470 km.

Lęgi

Okres lęgowy zaczyna się w maju lub czerwcu; w Ladakh okres składania jaj przypada głównie na drugi tydzień maja, zaś w Tien-szanie na początek lub środek maja. Gęsi tybetańskie są monogamiczne, łączą się w pary na całe życie. Gniazda umieszczone są przeważnie na skałach lub na urwistym brzegu, ale notowano również wykorzystywanie starych gniazd szponiastych – sępów kasztanowatych (Aegypius monachus) i myszołowów mongolskich (Buteo hemilasius). Zniesienie liczy od 2 do 8 jaj, ale przeważnie jest to 4–6. Inkubacja trwa 27–30 dni. Młode po wykluciu i obeschnięciu podążają za rodzicami do wody i przeważnie nie wracają już do gniazda. Młode gęsi tybetańskie osiągają zdolność lotu po blisko 50 dniach życia. Wcześniej nierzadko dołączają do stad tworzonych przez dorosłe z młodymi, co pozwala im skuteczniej chronić się przed drapieżnikami. Na młode gęsi polują między innymi orły przednie (Aquila chrysaetos), bieliki zwyczajne (Haliaeetus albicilla) i wschodnie (H. leucoryphus) oraz lisy: rudy (Vulpes vulpes), stepowy (V. corsac) oraz tybetański (V. ferrilata). Niekiedy gęsi tybetańskie lęgną się nieopodal gniazd myszołowów mongolskich, które gwarantują im ochronę przed ssakami drapieżnymi.

Status

IUCN uznaje gęś tybetańską za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1994 (wcześniej, w 1988 otrzymała rangę NT). BirdLife International ocenia trend populacji jako spadkowy. Zmiany w środowisku Chin, np. wpływ globalnego ocieplenia na lodowce, mogą wpływać na trasy i okres migracji tych gęsi. Niegdyś ostoją dla tych ptaków był Tybet, ze względu na rozpowszechniony w regionie buddyzm tybetański i podejście jego wyznawców do zwierząt. Znane jest stanowisko lęgowe w stolicy Tybetańskiego Regionu Autonomicznego – Lhasie, gdzie gęsi tybetańskie wykazywały się podobnym zachowaniem, co ptaki udomowione. Ekspansja chińska w regionie przyniosła szkody populacjom gęsi ze względu na zmianę obyczajów. Podobnie i w Mongolii niekiedy strzela się do zwierząt chronionych w celu uzyskania korzyści materialnych. Oprócz odstrzału zagrożeniem dla tych ptaków jest wybieranie młodych z gniazda oraz niepokojenie ich poprzez pływanie na jeziorach łodziami w okresie wiosenno-letnim oraz niewystarczające pilnowanie psów pasterskich, które łapią młode, nielotne jeszcze ptaki. Gęś tybetańska bywa trzymana w ogrodach zoologicznych i prywatnych hodowlach ze względu na atrakcyjne ubarwienie, wytrzymałość na warunki klimatyczne oraz niewielkie wymagania pokarmowe.