Dama z gronostajem

Interpretacja

W czasie nabycia obrazu przez Czartoryskich nieznana była historia dzieła ani też tożsamość modelki. Obecność zwierzęcia uznano za naturalny, dekoracyjny element obrazu. Dopiero krytyczna analiza ikonografii w XX wieku dała najbardziej prawdopodobną interpretację dzieła.

Trzymane przez modelkę zwierzę, nazywane gronostajem, a wcześniej łasiczką bądź fretką, ma złożone znaczenie emblematyczne. Jego grecka nazwa galé („koci”) zawiera się w nazwisku Gallerani – jest więc nawiązaniem do nazwiska modelki. Zwierzę jest również czytelnym symbolem Ludwika Sforzy, nazywanego przez współczesnych „Ermellino”, czyli „Gronostaj”, w nawiązaniu do prestiżowego Orderu Gronostaja, którego był kawalerem, i którego wizerunku używał jako swojego godła.

W czasie portretowania Cecylii prowadzono już pertraktacje w sprawie mariażu Ludwika z Beatrice d’Este; Leonardo da Vinci nie mógł w związku z tym ukazać kochanków splecionych w miłosnym uścisku. Gronostaj, spoczywający na łonie modelki, jest zawoalowanym przedstawieniem tej sytuacji. Łasiczka może być również pojmowana jako alegoria macierzyństwa, gdyż zgodnie z sięgającą antyku tradycją ułatwiała rozwiązanie. Artysta umieścił zwierzątko w taki sposób, by zakrywało brzemienność modelki (nosiła ona syna Ludwika – Cesare) jednocześnie w symboliczny sposób mówiąc o jej „błogosławionym stanie”. Taka interpretacja dzieła spotkała się z powszechnym uznaniem historyków sztuki, przekreślając zarazem dawne teorie o „realistycznym” malarstwie portretowym Leonarda, które nie zawierało złożonych elementów symbolicznych czy alegorycznych.

Badania radiograficzne obrazu, przeprowadzone w 1992 w Waszyngtonie, potwierdziły, że czarne tło kryje pierwotny szaro-niebieski rysunek. Prawdopodobnie był on niewykończony lub sprawiał takie wrażenie, więc zamalowano tło czarną, nieprzejrzystą farbą, która miejscami łamie miękką linię konturu.

Obraz a Czartoryscy

W 1788 roku obraz zakupił książę Adam Jerzy Czartoryski i sprezentował go swojej matce Izabeli Czartoryskiej. Wystawiany był w Domu Gotyckim w Puławach. W czasie powstania listopadowego został wywieziony do Paryża. Pod koniec XIX wieku, około 1880 roku został sprowadzony do Krakowa do tworzonego tam Muzeum Czartoryskich. W 1939 roku obraz został zagrabiony przez okupantów niemieckich, służył jako dekoracja wawelskiej rezydencji Hansa Franka, następnie został wywieziony do Niemiec, skąd w 1946 roku został ponownie sprowadzony do Krakowa.

W 2014 zainteresowanie mediów wzbudziły roszczenia, jakie Fundacja Książąt Czartoryskich wysunęła wobec organizatorów konkursu graficznego, w którym wykorzystano cyfrową przeróbkę obrazu. Fundacja wyjaśniła, że „korzystanie z reprodukcji obrazu” wymaga zgody Fundacji „bez względu na kwestię istnienia praw autorskich”, co wzbudziło liczne kontrowersje. W odpowiedzi udzielonej autorowi przeróbki Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wyjaśniło jednak, że obraz znajduje się w domenie publicznej, a Fundacji przysługuje jedynie prawo własności do obrazu jako rzeczy, a nie do twórczości utrwalonej na tym obrazie.

29 grudnia 2016 roku Fundacja Książąt Czartoryskich sprzedała Skarbowi Państwa całą kolekcję, w tym Portret damy z gronostajem, oraz nieruchomości w Krakowie za 100 mln euro.

Od 2012 obraz był eksponowany na Wawelu, a od maja 2017 w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie. Od 20 grudnia 2019 znajduje się ponownie w Muzeum Książąt Czartoryskich, po wieloletnim remoncie placówki.

Dzieło w filmie i literaturze

• Obraz pojawia się w sensacyjnej powieści brytyjskiego pisarza Roberta Harrisa Fatherland z 1992 roku, przedstawiającej Europę lat 60. XX w. w założeniu, że Niemcy wygrały II wojnę światową.
• Zuchwała kradzież obrazu jest przedstawiona w polskim filmie Vinci z 2004 roku.
• Historia odnalezienia obrazu przedstawiona jest w filmie Obrońcy skarbów.